معني آزادي واقعي در كلام‌ائمه/ برترين‌دانش ازديدگاه علي(ع)

گروه دين و انديشه «خبرگزاري دانشجو» - زهرا سالاري طرزقي؛ تلاش انسان برای شناخت ابعاد وجودی خود سابقه‌اي طولانی در تاریخ تفکر بشر دارد. تامل در موضوع علومی مانند تاریخ ادیان، تاریخ فلسفه، روان‌شناسی، علوم اجتماعی و ... که عمدتا بر محوریت انسان می‌گردد، همچنین تنوع مکاتب که حاکی از اختلاف نظر انسان‌ها در شناخت خویش است، اهميت اين موضوع را در زندگي انسان نشان مي‌دهد.

تنها شناخت و معرفتي كه در دنيا وجود دارد

بنابر قول شهید مطهری در کتاب فلسفه اخلاق، اصلی هست که بر اساس آن در همه دنیا تنها یک معرفت و شناخت وجود دارد و آن شناخت ذات است و آن را پایه دیگر شناخت‌ها دانسته‌اند.

وقتی انسان مطلع شد که کیست، دارای چه حالاتی است و غرایز، استعدادها و ظرفیت‌های وجودیش بر او مکشوف گشت، بر غیر خود شناساتر می‌گردد و در واقع شناخت نفس وسیله خواهد شد تا دیگری را بهتر بشناسد.

البته ناگفته نماند که شناخت ما از نفس نمی‌تواند کامل و جامع باشد ولی در همان حد معقول می‌تواند حکمت بسیار با عظمت وجود انسان را در این دنیای پر رمز و راز برای او اثبات کند و موجب افزایش دیگر آگاهی‌ها در او گردد.

انسان نقشه كوچكي از كل عالم است

چنان‌که امام خمینی (ره) در این باره فرموده‌اند: «وجود انسان مانند یک نقشه کوچکی است از وجود کل عالم کبیر». حضرت علی (ع) نیز بیتی زیبا با این مضمون دارند: «اتزعم انک جرم صغیر و فیک انطوی العالم الاکبر: آیا گمان می‌بری تو همین جثه کوچک هستی، در حالی‌که جهان بزرگ‌تری درون تو پیچیده است».

در منابع اسلامی چه در قرآن مجید و چه در احادیث معتبر، لزوم خودشناسی شدیدا مورد تاکید قرار گرفته است‌. آیه 105 سوره مائده از آن جمله است: «ای مردمی که ایمان آورده‌اید، بر شما باد شناخت، ساختن و حفظ نفستان از عوامل تباه کننده و چون هدایت شدید، کسی که گمراه شده است به شما ضرری نخواهد زد».

و نمونه‌های دیگری از جمله: «ما آیات خود را برای آنان در جان برون (ذات) و درون (ذات) نشان خواهیم داد» (فصلت - 53) یا «در روی زمین آیاتی است برای مردمی که از یقین برخوردارند و برای شما آیاتی است در نفس‌های خودتان، آیا نمی‌بینید: (ذاریات – 20.21).

اما شناخت نفس می‌تواند در بردارنده چه اهداف و مقاصدی می‌باشد؟ در پاسخ به این سوال و با استناد به روایات موجود از جمله سخنان امام علی (ع) موارد زیر قابل استنباط است:

شناخت نفس وسيله شناخت خداوند است

1- شناخت پروردگار: حضرت علی (ع) شناخت نفس را وسیله‌ای برای رسیدن به هدف بزرگ‌تری می‌دانند كه آن شناخت صانع و پروردگار است. ایشان با عبارت «من عرف نفسه فقد عرف ربه» - که از حضرت رسول (ص) نقل شده است- شناخت و معرفت خداوند را بر معرفت نفس متوقف می‌دانند. در واقع، انسان از چنان حقیقتی برخوردار است که معرفت به او، معرفت به حق است.

برترين دانش از ديدگاه امام علي (ع)

2- شناخت مبدا و معاد و هدف‌مندی آفرینش: در شرح غررالحکم و در تشریح این گفته امام علی (ع) که فرموده‌اند: «برترین دانش، شناخت انسان نسبت به خودش است» باید گفت انسانی که به شناخت حقیقی نفس نائل آيد، به بسیاری از احوال مبدا و معاد آگاه می‌گردد.

همچنین در شرح این سخن ایشان که «معرفت نفس پر منفعت‌ترین شناخت‌هاست» آمده که این مهم موجب می‌شود تا بر انسان معلوم گردد که خلق او عبث نبوده بلکه غرض از آن عبادت و بندگی است تا به سعادت و نیک‌بختی سرمدی برسد و این مساله باعث تلاش و جدیت او در طاعات و عبادات گردد تا آنچه غرض از خلقت است، حاصل شود.

بزرگ‌ترين پيروزي در زندگي انسان چيست؟

3- رسیدن به فوز و رستگاری اکبر: آن حضرت معرفت و شناخت نفس را بزرگ‌ترین پیروزی در زندگی قلمداد کرده و با توجه به نقش بسیار مهمی که اين مساله در سعادت دنیا و آخرت دارد به این حقیقت این‌گونه اشاره می‌کنند:«نال الفوز الاکبر من ظفر بمعرفه النفس: کسی که موفق به شناخت نفس گردید به پیروزی بزرگ‌تر رسیده است».

4- روی گردانی از دنیا: امیرالمومنین (ع) بر آن است که هر کسی که معرفت او صحیح باشد، نفس و همت او از جهان فانی برگشته و از همه علایق برهنه مي‌گردد. همچنین می‌فرماید: «اگر به شناخت نفس خود رسیده‌ای، از دنیا روی برگردان و در آن بی رغبت باش که دنیا خانه بدبختان است و سرای نیک‌بختی نیست؛ چرا که شادابی آن دروغ و زیورهای آن فریب است».

معني آزادي واقعي در كلام ائمه اطهار (ع)

امروزه می‌توان مصداق‌های بارزی برای این‌گونه نیرنگ‌ها یافت. از دروغ‌ها و خدعه‌های بزرگ دنیای غرب، آزادی است که ارمغانی جز لگدمال شدن ارزش‌های والای انسانیت ندارد. این در حالیست که آزادی واقعی بر اساس کلام ائمه اطهار (ع) خاصه مولای متقیان علی (ع)، در شناخت نفس است، نه آزادی از چارچوب انسانیت. آری در دنیا فقط یک نیرو و یک آزادی و عدالت وجود دارد و آن نیروی حکومت بر خویشتن است.

5- اصلاح عیوب و پاکی از گناهان: شمارش عیب‌های نفسانی مستلزم آگاهی یافتن بر آنها و شکستن خیال نفس است که خود را کامل می‌داند، در حالی که هنوز به مرحله تکامل نرسیده است.

لذا، شناخت نفس مقامی بس بزرگ است که کمتر فردی به آن نائل می‌شود و چون آن را شناخت، عیب‌ها و کاستی‌هایش آشکار می‌گردد و به پاک‌سازی و تزکیه نفس از آنها همت می‌گمارد و مبارزه مستمر با خواست‌های نامناسب نفسانی را سرلوحه کار خود قرار می‌دهد.

كوشش انسان براي كسب فضايل در گرو شناخت نفس است

6- ارتقاء شأن و مرتبه انسان: وقتي انسان از طریق شناخت نفس، از مقام خلیفه‌اللهی خود مطلع گشت و دانست چه رسالت خطیری بر عهده او گذاشته شده و حامل اسراری است که در وسع و طاقت فرشتگان نیست، همچنین وقتي انسان دانست چه مقام و ارزشی در پیشگاه خداوند و فرشتگان مقربش دارد به نحوی که همین مقام باعث سجده فرشتگان گردید و او را مستحق رتبه اشرفیت مخلوقات گردانید و اطلاع از اینکه براساس قول خداوند (در آیات 28 و 29 سوره بقره) پرداختن به آسمان برای انسان بوده، همه و همه آدمی را وا می‌دارد تا برای کسب فضایل بکوشد و نفس خود را از خصایص و مرتبه حیوانی برهاند و به اعلا مرتبه انسانیت سوق دهد.

امیرالمومنین علی (ع) نیز در گفتارشان این مساله را مورد توجه قرار داده‌ و فرموده‌اند:«هر که نفس خویش را شناخت، مرتبه‌اش بزرگ می‌شود»،‌ اما اگر در پی نا آگاهی از جوهر وجودی خویش و ذخائر کمال و وسعت دایره وجود انسانی نتواند از استعدادهای وجودی خویش بهره‌برداري كند حتی از مقام حیوانات نیز فروتر خواهد رفت:«بل اضل کالانعام».

نهايت معرفت چيست؟

7- رسیدن به منتهی درجه هر معرفتی: وقتي انسان به تمام حقایق نفس خود آگاهی پیدا کرد و عجایبی که دست قدرت آفریدگار در وجودش نهاده را دریافت، به نهایت معرفت که مهم‌ترین مصداق آن شناخت باری‌تعالی است، خواهد رسید. لذا، امام علی (ع) می‌فرمایند:«من عرف نفسه فقد انتهی الی غایة کل معرفة و علم: هر کس نفس خود را بشناسد، به تهایت هر معرفت و علمی می‌رسد».

نتايج معرفت به نفس در حوزه روابط اجتماعي

8- تنظیم روابط اجتماعی: از مهم‌ترین آثار ارزشمند خودشناسی، شناخت سایر انسان‌هاست و اهمیت این مورد از آنجا آشکار می‌گردد که وقتي افراد از توانمندی‌ها و استعدادهای وجودی دیگران مطلع شدند، در برخورد با آنها واقع بینانه‌تر عمل می‌کنند و از اتخاذ تصمیمات غیر منطقی که اغلب به تنش و بروز نابسامانی‌ها منجر می‌شود، خودداری می‌نمايند که این مساله در تنظیم روابط اجتماعی، فکری و فرهنگی حائز اهمیت می‌باشد.

از دیگر اهداف و نتایج این نوع علم و معرفت می‌توان به مواردی همچون کسب قناعت و عفت، وصول به حقیقت نفس و عرفان، خوشبختی و سعادت، خلوص در اعمال و رسیدن به مقام خوف از خدا اشاره کرد.

در مقابل مزایایی که برای معرفت نفس برشمردیم نباید از پیامدها و عواقب بی‌توجهی به این مهم غافل بود؛ چرا که به راستی این علم از ضروریات بهره‌مندی از یک زندگی ایده‌آل است. بنابراین، در باب مذکور می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1- نادانی و عدم شناخت نسبت به نفس: مطمئنا کسی که قادر به شناخت خود نباشد نمي‌توان او را عالم خواند بلکه جاهل است. سخن امام علی (ع) در غررالحکم شاهدی بر گفته ماست:«من جهل نفسه کان بغیر نفسه اجهل: هر که به نفس خود نادان باشد، به غیر نفس خود نادان‌تر است»، یعنی هر کس قدر و مرتبه خود را نداند و نسبت به آن جاهل باشد، به غیر آن جاهل‌تر است.
یا این سخن ایشان که فرمودند: «از نفس خود نادان و بی خبر نباش، زیرا کسی که از معرفت و شناخت خود بی خبر باشد، از همه چیز بي خبر و نادان خواهد بود».

2- عدم اختیار: انسان آگاه از خویشتن غیر از انسان ناآگاه از خویش است. انسان بی خبر از خود، هرگز نمی‌تواند اختیار خویشتن را داشته باشد. وی آلتی بی اختیار در امواج محیط و قدرت هم‌نوعانش است. بنابراین، تشخیص مصالح و مفاسد وی در اختیار محیط و اجتماع مي‌باشد.

3- کبر و غرور: فرد نادان به خویشتن از عیوب و کاستی‌های خود غافل است و خود را کامل فرض می‌نماید. در نتیجه، این مساله باعث خودپسندی و کبر می‌شود و موجب می‌گردد فرد به خود بنازد و همین کبر و غرور است که منشا بسیاری از رذایل اخلاقی می‌شود.

نشناختن خود باعث بهره نبردن از استعدادها مي‌گردد

4- عدم شناخت مسیر درست در زندگی: فرد جاهل به نفس نه تنها قادر به دستیابی به مراتب والای کمال و رشد معنوی نخواهد بود بلکه در تشخیص مسیر درست زندگی با مشکلات عدیده‌ای روبرو خواهد شد؛ زیرا به سبب نشناختن استعدادهای نفس از بکارگیری صحیح آنها عاجز می‌ماند.

علی ابن ابیطالب (ع) معرفت صحيحي نسبت به خود داشته است، به‌ گونه‌اي كه بنی بشري نتوانسته با آن کیفیت از زندگی خود بهره‌برداری نماید. زیرا ایشان توانسته به خوبی رابطه خود را با جهان هستی تنظیم نماید. این تنظیم همان‌طور که احتیاج به درک و شناخت درست و جامع از جهان هستی دارد، به شناخت همه جانبه از خویشتن نیز نیازمند است.

با این وصف می‌توان نتیجه گرفت که شناخت نفس پر منفعت‌ترین شناخت‌هاست، زیرا باعث می‌شود انسان ازحد خود تجاوز نکند، خود را سبک و خوار ننماید و سعی خود را در انجام آنچه که قابلیت و استعدادش را دارد به حد اعلای آن برساند، زيرا هر که استعدادهای خویش را مدفون کند از عمر و زندگی خود بهره‌ای نبرده است.

این حقیقت به زیبایی در سخنان برترین تربیت شده دامان پیامبر اسلام (ص)، حضرت علی (ع) نمود یافته است كه مي‌فرمايند:«هر کس نفس خود را واگذارد، کار خود را تباه ساخته است».

منابع:

1- قرآن مجید
2- آرام، احمد، ترجمه الحیاه، 1380، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی
3- اردبیلی، سید عبدالغنی، تقریرات فلسفی
4- انصاری قمی، محمدعلی،‌ ترجمه غررالحکم و دررالکلم، بی‌تا، تهران: بی‌جا
5- خوانساری، جمال الدین محمد، شرح غررالحکم و دررالکلم، 1366، تهران: دانشگاه تهران
6- جعفری، محمد تقی، شناخت انسان در تصعید حیات تکاملی، 1362، تهران: موسسه انتشاراتی امیرکبیر
7- رسولی محلاتی، سید هاشم، ترجمه غررالحکم و دررالکلم، 1378، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی
8- دلشاد تهرانی، مصطفی، سیری در تربیت اسلامی، بی‌تا، تهران: مرکز نشر و تحقیقات ذکر
9- شیخ الاسلامی، سید حسین، گفتار امیر المومنین(ع)، 1377، قم: انتشارات انصاریان
10- شهیدی، سیدجعفر، ترجمه نهج البلاغه، 1379، تهران: علمی فرهنگی
11- صاحبی، عبدالعلی، ترجمه شرح صد کلمه امیرالمومنین، 1375، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی
12- کاشانی، ملا فتح الله، ترجمه تنبیه الغافلین و تذکره العارفین سید رضی، 1378، تهران: پیام حق
13- مطهری، مرتضی، ‌مقالات فلسفی، جلد 12 مجموعه آثار، بی‌تا، تهران: صدرا
14- مطهری، مرتضی، فلسفه اخلاق، جلد 22 مجموعه آثار، بی‌تا، تهران: صدرا
15- مطهری، مرتضی، انسان در قرآن، جلد 2 مجموعه آثار، بی‌تا، تهران: صدرا
16- ناظم زاده قمی، سید اصغر، جلوه‌های حکمت، 1375، قم: مرکز انتشارات تبلیغات اسلامی