در برنامه شب گذشته زاویه مطرح شد؛
به گزارش گروه علمی «خبرگزاری دانشجو»، برنامه این هفته زاویه به موضوع آسیب شناسی پایان نامه ها در مقاطع تحصیلی گوناگون دانشجویان و طلاب اختصاص داده شد و مجری برنامه در توضیحاتی در خصوص انتخاب این موضوع اظهار داشت: در نظام علمی کشور ما پایان نامه ها خلاصه عمر علمی دانشجو و اساتید راهنمای او هستند. در واقع پایان نامه موضوع بسیار مهمی است که باید در علوم انسانی و تحول علوم انسانی و پیش برد علوم به آن توجه خاصی بشود.
در مورد موضوع پایان نامه نویسی و مباحث پیرامون آن، اساتید نظرات گوناگونی دارند. در این برنامه به دنبال آن هستیم تا نظرات اساتید را درمورد پایان نامه و آسیب های آن جویا شویم. مهمانان این برنامه استاد فاطمی رئیس پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات و دکتر خاکی عضو هیئت علمی دانشگاه علامه و مدرس دانشگاه تهران هستند.
وضعیت موجود پایان نامه ها در کشور چه قدر در بهبود وضعیت علم و عالم کمک می کند؟
مجری پرسش های خود را این گونه آغاز کرد: فکر می کنید وضعیت موجود پایان نامه ها در کشور چه قدر در بهبود وضعیت علم و عالم کمک می کند؟
خاکی در پاسخ تصریح کرد: ما در پاسخ به سوال شما مجبور هستیم روی مفهوم پیشرفت مکث کنیم و واژه را بشکافیم. در این معنا اگر به موفقیت و پیشرفت نگاه کنیم علم به عنوان سازو کار و مکانیزمی که معرفت آدمی را به هستی و پیشرفت وسعت می دهد باعث می شود جهان را بهتر توصیف کنیم و متغیرهای دخیل در آن را بهتر بشناسیم، روابط بین آنها را بهتر درک کنیم و در نهایت بتوانیم براساس این توصیف پیش بینی هایی را به عمل بیاوریم.
خاکی ادامه داد: در واقع علم یک ساختار نظریه ای دارد که نظریه دارای دو کارکرد است. یکی آن که بتوانیم آن قلمرو معرفتی را بهتر توصیف کنیم؛ قاعده مندی ها و قانون ها و قواعد حاکم بر آن را بهتر بشناسیم تا براساس آن بتوانیم پیش بینی کنیم.
وی افزود: اما با مدل دیگری می توان موفقیت از زاویه عالم را بررسی کرد. عالم موفقیت اش به این بستگی دارد که تا چه میزان دستاوردهای تحقیقی پایان نامه اش به او کمک کند تا در بازار رقابت دارای یک مزیت نسبی باشد.
پس موفقیت عالم را هم می توانیم یک بار از منظر عالم و توانمند تر شدن او به ویژه در بازار و کسب و کار ببینیم و از طرف دیگر تکامل نگاه او به هستی، چون بسیاری از اندیشه های جدی در جهان قرن ها بعد شناخته شده اند و این یکی از مشکلاتی است که ما در علوم انسانی با آن مواجه هستیم که دانشجو بین موفقیت براساس معیارهای محسوس زندگی اش و کیفیت پایان نامه اش هیچ گونه پیوندی نمی بیند لذا صورت گرایی در پایان نامه اتفاق نمی افتد. خلاصه کلام این است که نه به طور مطلق بلکه نسبتا وضعیت موجود پایان نامه ها در پیشرفت علم و عالم هیچ کمکی نمی کند.
مجری در ادامه از علت ناتوانی پایان نامه ها در پیشرفت علم و عالم پرسیدگفت: اگر این نسبیت را در مورد فضای پایان نامه ها به خصوص پایان نامه های علوم انسانی قبول کنیم علل این موضوع چیست؟
فاطمی در پاسخ بیان کرد: من فکر نمی کنم درصد این نسبیت نزدیک به 100 باشد و این موضوع را باید به طور آماری و دقیق تر گفت. علتش هم این است که در بحث پایان نامه ها و رساله موفقیت را چه تعریف کنیم؟ و چیزی که باعث پیشرفت می شود چیست؟
وی تاکید کرد: یکی از اهداف جدی پایان نامه این است که محقق بار بیاورد و با یک روش تحقیقی دانشجوی تحصیلات تکمیلی در مرحله کارشناسی ارشد یک مقداری ابتدایی تر و در مرحله دکتری تخصصی تر با بحث پژوهش آشنا شود و آن را به عنوان یک تمرین جدی انجام دهد.
من موافق این نیستم که در ملکه کردن تحقیق در دانشجوها موفق نبوده ایم
ما برای بحث پایان نامه یک سری خروجی، قواعد و فرآیندها را انتظار داریم. ما به دنبال ملکه شدن تحقیق هستیم. من موافق این نیستم که در ملکه کردن تحقیق در دانشجوها موفق نبوده ایم. دانشگاه هایی که در دفاع پایان نامه یک فرآیند مشخص دارند و روی این موضوع تاکید دارند آمار خروجی آنها این موضوع را نشان می دهد.
اگر دانشگاهها در فرآیند دفاع پایان نامه، داشتن ممتحن داخلی و خارجی را مراعات کنند قطعا آن هدفی که ما به دنبال آن هستیم تأمین می شود. من می خواهم یک دسته بندی را ارائه دهم: آیا فرایند روش تحقیق به خوبی انجام نمی شود؟ آیا سوال به خوبی طرح وانتخاب نشده؟ یک بحث دیگر این است که بخش ادبیات به خوبی مرور شده؟ آیا همه ی کار همراهان و معاصران را به خوبی دیده ایم؟ یا ما داریم یک کار تکراری می کنیم؟
در واقع کار علمی یک کار زنجیره وار است. هیچ کس کار خود را از صفر شروع نمی کند. انجام درست مرور ادبیات یکی از اصول بدیهی تحقیق است.
فاطمی ادامه داد: یک بحث دیگر این است که آیا ما ابزارها و روش هایی را که ادبیات به خوبی مرور شود را در اختیار گذاشته ایم و آخرین اشکال این است که آیا ما این کار را به اندازه کافی در معرض مرور و ارزیابی قرار داده ایم؟ پس ما این موضوع را در چهار حوزه می توانیم بررسی کنیم. به نظر بنده در حوزه اول، حوزه روش تحقیق آمار بالا است. هر چند ما نمی توانیم آمار دقیقی ارائه دهیم.
در ادامه مجری برنامه کار تحقیقی خود در سال 86و 87 با عنوان بررسی شکل پایان نامه ها از حیث روش تحقیق را مثال زده و گفت: نتیجه تحقیق این بود که اکثر مقالات چهارچوب اولیه روش تحقیق را رعایت نکرده بودند. وی افزود: نکته دیگر این است یک پایان نامه کارشناسی ارشد حداقل باید یک مقاله علمی پژوهشی خروجی داشته باشد یا دارای این پتانسیل باشد. اما اکثر قریب به اتفاق پایان نامه های ارشد در دانشگاهها چنین ظرفیتی ندارند.
فاطمی در پاسخ تاکید کرد آمار خلاف بیانات شما را می گوید. ما در سال گذشته در مجموع حدود 60 هزار مقاله داشته ایم. اینها از کجا آمده اند ؟
خاکی چند نکته درباره ی چالش های بین مجری و فاطمی بیان کرده و گفت: این شرط شما که از هر پایان نامه باید یک مقاله خارج شود؛ می تواند خواسته ما باشد. طبیعتا قضاوت در مورد موفقیت یا عدم موفقیت در این فضا بستگی به هدف گذاری ما خواهد داشت. همان طور که استحضار دارید یک بحثی هست که آیا ما می توانیم واژه پایان نامه و رساله را در برابر واژه های انگلیسی که برای آنها هست تز و ... مترادف بگیریم یا نه؟
وی در این خصوص گفت: در واقع به آنچه که در فوق لیسانس نوشته می شود گفته شود پایان نامه و به آنچه که در دکتری نوشته می شود گفته شود رساله. یکی از آشفتگی های ما در این حوزه این است که قراردادهای ما روشن نیست به عنوان نمونه در مورد همان دستورالعملی که فرمودید باید در مورد پایان نامه وجود داشته باشد؛ باید قید شود که از این تاریخ به بعد به آنچه در فوق لیسانس نوشته می شود این واژه اطلاق شود و هم چنین یکسری ویژگی ها را باید به عنوان حداقل و کف را تعیین کنیم که اینها می تواند استاندارد ما باشد.
شاید این قوانین و دستورالعمل هایی که ما در ایران تعریف می کنیم در نقاط دیگر دنیا وجود نداشته باشد. باید بگوییم که ما در این گوشه از جهان به دلیل نیازهایی که در فرآیند علم داریم پایان نامه های فوق لیسانس ما باید دارای چنین ویژگی هایی باشند. اینها می تواند خواسته ما باشد. خواسته ای که ممکن است شبیه پاره ای از کشورها باشد یا نباشد.
لزوم مرز بندی صحیح بین مسئله و پرسش در تحقیق
خاکی افزود: نکته ی دیگری که به نظر می رسد این است که در پایان نامه های فوق لیسانس ما باید انتظار داشته باشیم که دانشجو نظریه آزمایی کند. شاید بهتر باشد به جای کلمه مروری بر ادبیات نام آن را پیشینه تحقیق و پیشینه عملی تحقیق بنامیم تا اشتراک لفظی بین کلمه ادبیات با رشته ادبیات را حل کرده باشیم.
اما در مرحله دکتری بحث بر سر این نیست که دانشجو با استفاده از نظریات خود یا نظریات دیگران که ما خود آن را چهارچوب نظری اطلاق می کنیم، توانسته باشد پرسش یا مسئله ای را پاسخ بدهد یا راه حل برای آن پیدا بکند.
خاکی تصریح کرد: یکی دیگر از کارهایی که ما باید در زمینه آسیب شناسی بحث پایان نامه انجام دهیم این است که مرزبندی بین واژه پرسش با مسئله است. پرسش را معادل بگیریم با دغدغه های فکری که می تواند ناظر بر تحقیقات پایه ای، ناب و خالص باشد و مسئله را ناظر بگیریم بر مسئله یا فاصله ی پیش آمده میان آنچه هست و آنچه باید باشد.
اینجا ما می توانیم بگوییم در حوزه علوم انسانی ما بیشتر با پرسش ها روبه رو هستیم. در حوزه علوم اجتماعی با مسئله ها روبه رو هستیم. این موارد را می توان بایسته های پایان نامه نویسی مطرح کرد.
مسئله سیاست گذاری پایان نامه نویسی در کجا مطرح می شود؛ سوالی بود که مجری در ادامه برنامه طرح کرد. وی افزود: البته سیاست گذاری به معنای عام آن؛ در واقع مسئله خروجی، شاخصه ها و استانداردهای پایان نامه را چه نهادی باید سیاست گذاری کند؟
فاطمی در پاسخ به این سوال گفت: باید به سیاست گذاری در سطوح مختلف دقت کرد. مثلا وظیفه سیاست گذاری در سطح کشور و کلان را برخی نهادها مانند شورای عالی تحقیقات و فناوری و شورای عالی انقلاب فرهنگی به دوش دارند. شورای عالی انقلاب فرهنگی جهت می دهد و راه را برای پیشرفت علمی کشور هموار می کند.
پس ما سیاست هایی در سطح کلان داریم که یک چنین شوراهایی این سیاست ها را اعلام می کنند. سیاست هایی که می تواند شامل اولویت های پژوهشی جهت گیری های ما باشد.
مجری در خلال بحث گفت: آیا اولویت های پژوهشی رشته های علوم انسانی جایی استخراج شده است که به دانشجو اعلام کند پایان نامه اش را براساس این اولویت ها بنویسد؟ آیا اصلا لزومی دارد این کار انجام بشود یا خیر؟
فاطمی پاسخ داد: در این جا باید به همان 4 حوزه برگردیم. برای حل این مسئله سعی کردیم در سطوح مختلف این مسئله را حل کنیم. اولین سطح نقشه جامع علمی کشور است.
در نقشه جامع علمی کشور ما بخشی به نام اولویت ها داریم که اولویت ها را به صورت کلان بررسی کرده است. بعد این اولویت ها ریز تر اعلام می شوند. در واقع ما در راستای قانون به دنبال این هستیم تا این جهت گیری ها را روشن تر کنیم.
مجری برنامه در خصوص نظام موضوعات مشخص گفت: آیا می توانیم بگوییم که نظام موضوعات مشخص و ملموس در این زمینه وجود ندارد؟ یا اصلا نیازی نیست وزارت علوم نظام مسائل بدهد و می توان گفت ما یک نقشه جامع علمی داریم که هر نهاد علمی باید نظام موضوعات خود را استخراج کند؟
فاطمی ضمن تاکید بر دقت در سطوح مختلف اینگونه پاسخ داد: ما باید سطوح مختلف را بررسی کنیم. در این بررسی باید از کلان شروع شود به دانشگاه، گروه، بخش، استاد و دانشجو برسد. این نظام سلسله وار هست اما بسیاری نواقص در ان وجود دارد. البته حوزه تخصص من علوم مهندسی است. به اعتقاد من در رشته های فنی و مهندسی اکنون بسیاری از پایان نامه ها براساس نیاز سنجی ها انجام می شوند.
مجری در ادامه از خاکی کارشناس دیگر برنامه پرسید این نظام مسائل باید در نهادهای علمی کشور وجود داشته باشد یا لزومی ندارد؟
خاکی گفت: نکته مهم این جاست که در حوزه های فنی و مهندسی و علوم تجربی چون پیشرفت دیگر کشورها برای ما مبنا است و براساس آنها خودمان را رصد می کنیم خود به خود نیازهای ما تامین می شود.
در حوزه علوم انسانی خود را با کشورهای دیگر مقایسه نمی کنیم
وی افزود: اما در حوزه علوم انسانی ادعاهای دیگری داریم. ما هیچ گاه در حوزه علوم انسانی خودمان را با دیگر کشورها مقایسه نمی کنیم. اما در حوزه های علوم انسانی و اجتماعی آن کشورها و دستاوردهایشان را مبنایی قرار نمی دهیم. این جا یک بحث دیگری مطرح می شود و آن رویکرد نقادانه به شرط فهم درست آن چیزی است که در حال وقوع است و این رویکرد باید حاکم بشود. البته در مورد علوم اجتماعی فرق می کند.
وی افزود: در مورد فرمایش شما که دغدغه سیاست گذاری را دارید دو راهبرد می توانیم داشته باشیم. یک استراتژی هم گرایانه به آن مفهوم که آن چهارچوب های نقشه توسعه و... را مبنا قرار دهیم و بگوییم که هر دسته از تحقیقات که در این چهارچوب و راستا باشد پذیرفته شده است.
علاوه براین راهبرد، یک راهبرد کاملا واگرایانه هم می توانیم داشته باشیم مبنی براین که جریان تحقیق را کاملا رها کنیم.
خاکی ادامه داد: بی گمان ما به عنوان کشوری که امکانات محدودی داریم نباید اجازه دهیم که فرصت پایان نامه نویسی را از دست داده و کار کاملا سلیقه ای شود. از سوی دیگر این طور نباشد که با برنامه ریزی های خیلی خیلی دقیق امکان خلاقیت را از بین ببریم.
ما هم به نظم و هم به پریشانی برای بروز خلاقیت نیاز مندیم. ما باید یک رویکر د واگرایانه هم گرایانه داشته باشیم، زیرا نظم می تواند به انجماد بیانجامد و پریشانی به آنارشیسم. در نتیجه بحث نظم پویا مطرح می شود. درواقع باید به دامنه عمل که بالا و پایین محدوده ای که تحقیق در آن انجام می شود توجه کنیم.
خاکی اظهار داشت: در زمینه مسئله یابی با چند پرسش اساسی مواجه هستیم. دانشجویان فلسفه و هنر و روانشناسی پرسش شان چه باشد؟ دانشجویان جامعه شناسی پرسش شان چه باشد؟ مسلما حوزه جامعه شناسی که با انواع ناهنجاری ها و آسیب ها در سطح اجتماع مواجه است با سایر حوزه ها متفاوت است. در واقع فرآیند مسئله یابی در هر رشته و گرایشی تفاوت وجود دارد.
ایران داک چه می کند؟
مجری سوال بعدی خود را به فعالیت های ایران داک اختصاص داد و فاطمی را مخاطب خود قرار داد.
فاطمی در پاسخ گفت: می توان پاسخ این سوال را در همان 4 حوزه بررسی کرد.
در زمینه مسئله یابی ما می خواهیم یک موازنه ای را برای طرح سوال ایجاد کنیم. در واقع ما می خواهیم یک بانک سوال و فرضیه داشته باشیم و در این زمینه اولویت های پژوهشی که شورای عالی عطف تعیین کرده است بیینیم .
در قسمت بعدی که وظیفه اصلی ایران داک است ما به دنبال این هستیم تا از کارهای دیگران مطلع شویم. ما سامانه ای داریم که تمامی اطلاعات پایان نامه ها در این قسمت جمع آوری شده است و عزیزان می توانند تمامی اطلاعات پایان نامه ها را در این بخش ملاحظه بکنند.
در سال 82 دسترسی به متن کامل پایان نامه به خاطر برخی اعتراضات متوقف شد. اما براساس مصوبه های بعدی وزارت علوم بنا براین شد که پایان نامه ها باید قابلیت دسترسی داشته باشد اما در قالب یک تفاهم با دانشگاهها، تا مشخص باشد که چه کسی و آن را برای چه منظوری برداشته است. الان این تفاهم نامه به 35 دانشگاه رسیده است.
در این قسمت ما به دنبال این هستیم تا پایگاه اطلاعات پایان نامه ها به روز، کامل و معتبر باشد. ما براین سه ویژگی بسیار تاکید داریم و به دنبال اجرای روش ثبتی هستیم به این معنا که پایان نامه ها در حین انجام، ثبت شوند.
ثمره این کار این است که آن سه مورد یعنی کامل بودن، به روز بودن و معتبر بودن با انجام این کار محقق می شود. با این تغییر رویکرد تعداد پایان نامه ها شیب زیادی گرفته اند.
مجری در پایان گفت آیا کیفیت پایان نامه ها با کارهایی که موسساتی مانند ایران داک انجام می دهند بالا می رود؟ یا کارهای دیگری هم برای بالا بردن کیفیت باید انجام داد؟
خاکی گفت: در دانشگاهها باید به این سمت برویم که یک جریان نقد پایان نامه های دفاع شده را راه اندازی کنیم.
ارسال نظرات