زن و مرد؛ آفرینشی برابر اما متفاوت

باشگاه دانشجویان «خبرگزاری دانشجو»، مجید جعفری مقدم؛ زن، به عنوان نیمی از بشریت و عضو جدی و غیرقابل چشم‌پوشی در کانون بزرگ جامعه انسانی و نیز به عنوان یکی از دو رکن پدیدآورنده بنیان خانواده در طول تاریخ داوری های گوناگونی را نسبت به خود دیده و شرایط بسیار ناهمگون و نامساعدی را پشت سر نهاده است.

 

نگاهی گذرا به تاریخ چنین می نماید که زن در بیشتر مقاطع و در بیشتر جوامع از نوعی محرومیت رنج برده و حقوق انسانی او تحت سلطه و سیطره مردان و فرهنگ مردسالاری تضییع شده است.

 

در این نوشتار سعی کرده ایم از دریچه نگاه اشتاد مطهری به زن مسلمان بنگریم. استاد مطهری درباره زن و مرد می گوید: «زن و مرد دو ستاره‌اند در دو مدار مختلف، هرکدام باید در مدار خود و فلک خود حرکت کند. شرط اصلی سعادت هر یک از زن و مرد و در حقیقت جامعه بشری، این است که دو جنس هر یک در مدار خویش به حرکت خود ادامه دهند. آزادی و برابری آن گاه سود می بخشد که هیچ کدام از مدار و مسیر طبیعی و فطری خویش خارج نشوند. آنچه در آن جامعه ناراحتی آفریده قیام برضد فرمان فطرت و طبیعت است نه چیز دیگر.

 

 از نظر استاد، اسلام با تعالیم آسمانی خود احیاگر حقوق زن است، بویژه قرآن در عصر نزولش گام های بلند و اساسی را به سود زن و حقوق او برداشت؛ اما هرگز در این میان زن بودن زن و مرد بودن مرد را نادیده نگرفت؛ بلکه زن را همانگونه دید که در طبیعت هست. زن در قرآن همان زن در طبیعت است. کتاب تشریع (قرآن) با کتاب تکوین (طبیعت) یک برداشت را ارائه کرده، اوج سخن از حقوق زن در قرآن، همین انطباق و هماهنگی است.

 

 به نظر استاد مطهری قرآن با تفسیر آفرینش زیربنای مقررات امور اجتماعی از قبیل مالکیت، حکومت، حقوق خانوادگی و… را بیان داشته است.

 

قرآن کتاب فلسفه نیستاما نظر خود را درباره جهان و انسان و اجتماع به طور قاطع بیان کرده است. قرآن به پیروان خود تنها قانون تعلیم نمی‌دهد و صرفا به موعظه و پند و اندرز نمی‌پردازد؛ بلکه با تفسیر خلقت به پیروان خود طرز تفکر و جهان بینی مخصوص می دهد.

 

از جمله مسائلی که در قرآن کریم تفسیر شده موضوع خلقت زن و مرد است؛ قرآن در این زمینه سکوت نکرده و به یاوه گویان مجال نداده است که از پیش خودبرای مقررات مربوط به زن و مرد فلسفه بتراشند و مبنای این مقررات را نظر تحقیر آمیز اسلام نسبت به زن معرفی کند.

 

قرآن با کمال صراحت در آیات متعددی می‌فرماید که زنان را از جنس مردان و از سرشتی نظیر سرشت مردان آفریده‌ایم. قرآن درباره آدماول می‌گوید: «همه شما را از یک پدر آفریدیم و جفت آن پدر را از جنس خود او قراردادیم.»(سوره نساء آیه 1).

 

یعنی آفرینش انسان چه مرد و چه زن از یک جنس و به یک گونه بوده است. خداوند زن (حوّا) را از همان جنس (گل) آدم آفریده است. جنس آدم و حوا یکی است و آفرینش آن دو از خاک است. در آیات دیگر نیز به صراحت اشاره شده که زن و مرد در آفرینش یکسانند و هیچ یک بر دیگری امتیازی ندارند.

 

یکی از نظریات تحقیرآمیز نسبت به زن در فرهنگ جاهلی و ادیان تحریف شده آن بود که زن از جهت توانایی های معنوی و روحانی ضعیف است و نمی تواند به مراتب عالی معنوی راه یابد و به مقام قرب الهی برسد؛ امّا در دیدگاه قرآن‌کریم تفاوتی میان زن و مرد در امکان پیمودن راه های قرب الهی و کسب مقامات عالیه اخروی نیست و در این میان جنسیت دخالت ندارد.

 

استاد شهید در این باره می نویسد: قرآن در آیات فراوانی تصریح کرده است که پاداش اخروی و قرب الهی به جنسیت مربوط نیست، به ایمان و عمل مربوط است، خواه از طرف زن به اشد و یا از طرف مرد.

 

قرآن در کنار هر مرد بزرگ و قدیسی از یک زن بزرگ و قدیسه یاد می کند و از همسران آدم و ابراهیم و از مادران موسی و عیسی در نهایت تجلیل. اگر همسران نوح و لوط را به عنوان زنانی ناشایست برای شوهرانشان ذکر می کند، از زن فرعون نیز به عنوان زن بزرگی که گرفتار مرد پلیدی بوده، غفلت نکرده است، گویی قرآن خواسته است در داستان ها توازن را حفظ کند و قهرمانان داستان‌ها را منحصر به مردان نکند.

 

 

اسلام در مورد حقوق خانوادگی زن و مرد فلسفه خاصی دارد و برای آن‌ها در همه موارد یک نوع حقوق، یک نوع وظیفه و یک نوع مجازات قائل نشده است؛ پاره ای از حقوق و تکالیف و مجازات‌ها را برای مردمناسب‌تر دانسته و پاره‌ای از آن‌ها را برای زن و در نتیجه در مواردی برای زن و مرد وضع مشابه و در موارد دیگر وضع نامشابهی در نظر گرفته است.

 

به نظر استاد شهید، روابط حقوقی خانوادگیِ زن و مرد در دیدگاه قرآن ویژگی‌هایی دارد که با فرهنگ جاهلیِ پیش از اسلام و فرهنگ امروزی نیز متفاوت است؛ یعنی زن از آن جهت که زن است و مرد نیز از آن جهت که مرد است، در جهاتی همانند نیستند؛ زیرا در آفرینش و طبیعت، یک نواخت نیستند؛ از این رو با تساوی کاملی که در انسانیت دارند و از ارزش یکسانی برخوردارند، از جهت مسائل حقوقی، وظایف، تکالیف، مجازات‌ها و… وضع مشابهی ندارند.

 

در عصر کنونی سعی می شود، میان زن و مرد از جهت وضع قوانین، مقررات، حقوق و وظایف، وضع یکسان و همانندی پدید آورند و تفاوت‌های طبیعی و غریزی زن و مرد را نادیده بگیرند.

 

استاد مطهری، تساوی حقوق زن و مرد را حقیقتی مسلم دانسته است؛ اما تشابه و همانندی را نادرست و غیرممکن شمرده است؛ زیرا با توجه به ساختار آفرینشی زن و مرد و ویژگی‌ها و نیازهای جسمی و روحی آنان، حقوق مشابه، نه ممکن است و نه سزاوار، بلکه شایسته است که زن حقوق متناسب با خود را به دست آورد، و در حدودی که طبیعت زن و مرد تفاوت داشته و اقتضا می کند حقوق آنان نیز تفاوت داشته باشد.

 

 

شهید مطهری درباره حق مالکیت زن می نویسد: یکی از مسلمات دین اسلام این است که مرد، حقی به مال زن و کار زن ندارد. نه می‌تواند به او فرمان دهد که برای من فلان کار را بکن، و نه اگر زن کاری کرد که به موجب آن کار، ثروتی به او تعلق می گیرد، مرد حق ندارد که بدون رضای زن در آن ثروت تصرف کند، و از این جهت زن و مرد وضع مساوی هستند.

 

 

از شواهد دیگری که برای نابرابری میان حقوق زن و مرد بیان کرده اند، مسئله حجاب است. برخی گمان کرده اند که اسلام با طرح مسئله حجاب، خواسته است زن محبوس به اشد و بدین گونه از حق حضور در عرصه های فرهنگی، علمی،اجتماعی و اقتصادی محروم شده و نتواند از حق مسلم آزادی بهره ببرد.

 

قرآن به مردان نیز با همان خطاب زنان دستور می دهد که نگاه های خود راکنترل کننند، از هرزگی و چشم چرانی دوری گزینند و عفاف و پاکدامنی را حفظ کنند: (قل للموٌمنین یغُضّوا من ابصارهم ویحفظوا فروجهم ذلک ازکی لهم انّ اللهخبیر به ما یصنعون. وقل للموٌمنات یغضُضن من ابصارهنّ و یحفظن فروجهنّ ولایُبدین زینتهنّ الاّ ما ظهر منها ولیضربن بخُمُرهنّ علی جیوبهن ّولایبدین زینتهنّ الاّ لبعُولتهنّ او آبائهنّ؛ به مردان موٌمن بگو که چشمان خویش را ببندند و شرمگاه خود را نگه دارند، این برایشان پاکیزه تر است؛ زیرا خدا به کارهایی که می کنند آگاه است و به زنان مومن بگو که چشمان خویش را ببندند و شرمگاه خود را نگه دارند و زینت های خود را جز آن مقدار که پیداست، آشکار نکنند و مقنعه های خود را تاگریبان فرو گذارند و زینت های خود را آشکار نکنند، جز برای شوهر خود یا پدر خود)

 

 

1. هر مسلمان - چه مرد و چه زن - باید از چشم چرانی و نظربازی اجتناب کند.

 

2. مسلمان، خواه مرد یا زن، باید پاکدامن به اشد و عورت خود را از دیگران بپوشد.

 

3. زنان باید پوشش داشته باشند و آرایش و زیور خود را بر دیگران آشکار نسازند و درصدد تحریک و جلب توجّه مردان برنیایند.

 

4. دو استثنا برای لزوم پوشش زن ذکر شده که یکی با جمله (ولایبدین زینتهنّ الاّ ما ظهر منها) بیان شده است و نسبت به عموم مردان است و دیگری با جمله (ولا یبدین زینتهنّ الاّ لبعولتهنّ…) ذکر شده و نداشتن پوشش رابرای زن نسبت به عده خاص تجویز می کند).

 

استاد شهید مطهری یادآور می شود: (راه اسلام، راه معتدل و متعادلی است. اسلام در عین اینکه نهایت مراقبت را برای پاکی روابط جنسی به عمل آورده است، هیچ گونه مانعی برای بروز استعدادهای انسانی زن به وجود نیاورده است؛ بلکه کاری کرده است که اگر این برنامه دور از هر افراط و تفریطی اجرا شود، هم روحیه ها سالم می ماند، و همر روابط خانواده ها صمیمی تر و جدی تر می شود و هم محیط اجتماع برای فعالیت صحیح مرد و زن آماده تر می شود.

 

شرایط اجتماعی و فرهنگی از جمله عوامل مهم رویکرد به حقوق زن و نوع نگرش و پردازش به آن است و این امر سبب شده تا موضوع حقوق زن در عصر حاضر با توجه به دگرگونی های مهم اجتماعی و فرهنگی با شدت و جدیت بیشتری مطرح شود.