شیوه عجیب رئیس جمهور در نظرسنجی، مبانی علمی تصمیمات دولت را زیر سوال برد/ چگونه می‌توانیم با حیثیت علم نظرسنجی بازی کنیم؟

او یک بار دیگر در دیدار با جمعی از فعالان رسانه‌ای، از بن‌بست‌شکن بودن اصل 59 قانون اساسی گفت و افزود که هر زمان لازم باشد دریچه به روی مردم باز است. روحانی البته ترجیح داد درباره مصداق‌های مورد نظر خود برای رفراندوم سکوت کرده و به کلیات ابوالبقاء اکتفا کند. اما خب فهم منظور او به‌ویژه با توجه به بستر زمانی مطرح شدن این اظهارات نیاز به آی‌کیوی چندان بالایی ندارد و حدس زدن آن خیلی سخت نیست.

منظور روحانی چه بود؟

مساله مذاکره با آمریکا برای عبور از دوگانه جنگ- مذاکره و خروج برجام از بن‌بست کنونی در کنار ایده افزایش اختیارات رئیس‌جمهور را باید در هفته‌های اخیر دو مورد از مهم‌ترین موضوعات روی میز کار طیف حاکم بر دولت دانست؛ موضوعاتی که در این مدت همه ظرفیت رسانه‌ای نزدیک به این طیف برای آن بسیج شد و تلاش کرد یک بار دیگر نظام را به جمع‌بندی مطلوب خود در این‌باره برساند.

این البته اولین باری نیست که فیل روحانی یاد هندوستان می‌کند و در فضایی که هیچ زمینه‌ای برای آن وجود ندارد، از رفراندوم سخن می‌گوید. او قبلا هم در این 6 سال به دفعات از این جنس حرف‌ها زده بود. امروز اما ماجرا قدری متفاوت است و به نظر می‌رسد باید به تکرار و اصرار بر طرح چنین موضوعاتی قدری ریشه‌ای‌تر نگاه کرد.

چرا رفراندوم؟

دولت دوازدهم به طرز بی‌سابقه‌ای در میانه راه به بن‌بست رسیده،  شکست ایده توسعه برون‌زا از مسیر مذاکره و تعامل با غرب به‌عنوان ستون فقرات رویکردهای حاکم بر دولت، رشد اقتصادی منهای ۱۲ درصد در سال ۹۷، تورم بیش از ۱۰۰ درصدی در مواد غذایی، خوراکی، مسکن و خودرو، دلار 15 هزارتومانی، سکه پنج میلیونی، پراید 60 میلیونی، نارضایتی بی‌سابقه افکار عمومی و... تنها گوشه‌هایی از آشی است که روحانی و رفقا برای کشور پخته‌اند.

در چنین شرایطی حامیان دیروز نیز برای عبور از روحانی کورس انداخته‌اند و هر یک به نوعی سعی دارند پاورچین‌پاورچین پای خود را از وضعی که به بار آمده، بیرون بکشند و در جایگاه منتقد آن بنشینند. علی صوفی، مشاور خاتمی و وزیر تعاون دولت اصلاحات با بیان اینکه دولت اعتباری را که در جریان انتخابات 96 داشت، به سرعت از دست داده، محبوبیت روحانی را «خیلی پایین» و «زیر 10 درصد» ارزیابی کرده و تصریح می‌کند وصل شدن به چنین دولتی با این حجم از نارضایتی جز هزینه چیز دیگری ندارد. این البته تخمینی است که محمدرضا تاجیک نیز درباره شرایط دارد. او هم معتقد است سرمایه اجتماعی دولت به حداقل ممکن رسیده و از 70 درصد در سال 92 تا جایی تنزل کرده که آمارها امروز زیر 10 درصد را نشان می‌دهند؛ موضوعی که به گفته تاجیک بیش از هر چیز بحران بی‌اعتمادی نسبت به دولت را به رخ می‌کشد.

بازی سر کاری

سال گذشته عباس عبدی در یادداشتی در روزنامه اعتماد با اشاره به اینکه سازوکار برگزاری رفراندوم در کشور ما فراهم نیست، نوشت: «کلمه «رفراندوم» و «همه‌پرسی» برای بخشی از اصولگرایان گویی تبدیل به ناسزا شده است و با شنیدن آن از کوره درمی‌روند و اعصاب‌شان به هم می‌ریزد. اصلاح‌طلبان و منتقدان نیز متوجه ماجرا هستند. هرگاه بخواهند حال طرف مقابل را بگیرند و آنها را در موضع تدافعی قرار دهند، پیشنهاد رفراندوم می‌دهند!» چراکه معمولا منتقدان دولت با این پیشنهاد سر کار می‌روند و و شروع می‌کنند به ردیف کردن استدلال‌های قانونی و سیاسی در رد رفراندوم.  این صحبت‌ها هم اگرچه واکنش‌هایی را در پی داشت، اما این بار نتیجه آنی نبود که پاستورنشینان انتظارش را داشتند. به بیان دقیق‌تر، رسانه‌ها که گویا گوش‌شان از شنیدن حرف‌هایی از این دست در سال‌های اخیر پر است، ترجیح دادند وارد دوقطبی‌های ملالت‌بار قبلی نشوند و جور دیگری به ماجرا نگاه کنند.

منتقدان حالا به استقبال از پیشنهاد رئیس‌جمهور رفته‌اند و پیشنهاد داده‌اند گوشت صد هزارتومانی، پراید 60 میلیونی، مسکن متری 10 میلیون تومان و حتی فراتر از اینها ادامه دولت روحانی به رفراندوم گذاشته شود.

نظرسنجی از پشت شیشه دودی

بازی سیاسی و رسانه‌ای این روزها البته محدود به رفراندوم نیست و رئیس‌جمهور در بقچه خود سرگرمی‌های دیگری هم برای افکار عمومی داشته. روحانی در دیدار با فعالان رسانه‌ای گفت: «من روزانه نظرسنجی می‌کنم! در خیابان وقتی با ماشین می‌روم، تمام چهره‌های مردم را نگاه می‌کنم که چند نفر لبخند دارند، چند نفر عصبانی هستند و چند نفر قیافه‌شان گرفته است... به هر شهری می‌روم خودم نظرسنجی می‌کنم، نگاه آدم‌ها را نسبت به خودم. نگاه کسی را که با محبت نگاه می‌کند، با تشکر نگاه می‌کند یا آنکه نقد دارد.» صحبت‌هایی که البته جدا از جابه‌جا کردن مرزهای نظرسنجی علمی، در پایگاه اطلاع‌رسانی ریاست‌جمهوری هم سانسور شد و گویا خود اهالی نهاد ریاست‌جمهوری هم رویشان نشد آن را منعکس کنند و دست به سانسور زدند تا مبادا دیگران نیز فکر کنند می‌شود از پشت شیشه‌های دودی ماشین ضدگلوله پی به مشکلات مردم برد.

وقتی بساط طنزپردازها جور می‌شود

آب رفته را اما به این سادگی‌ها نمی‌شود به جوی بازگرداند و انتشار فیلم این اظهارات کافی بود تا بساط طنز‌پردازی کاربران شبکه‌های اجتماعی جور شود. در این‌باره برخی به اطرافیان خود توصیه کردند که مواظب باشند وقتی در خیابان می‌خندند، روحانی در حال نظرسنجی نباشد! چراکه برنامه و آینده کشور به قیافه آنها در خیابان بستگی دارد! برخی هم وضع فعلی کشور در حوزه‌های مختلف را محصول اتکا به نتایج نظرسنجی‌هایی از این دست دانستند. یکی از کاربران نوشت: «خدا رحم کرد روحانی توی انتخابات برنده شد، والا چطور می‌تونستیم توجیهش کنیم اون نظرسنجی‌ای که توی ماشین و از روی قیافه مردم انجام میدی، سند تقلب نیست!»

حسین دهباشی، کارگردان فیلم انتخاباتی حسن روحانی در انتخابات 92 هم در این‌باره در صفحه اینستاگرامش نوشت: «جامعه‌ آماری را در نظر بگیرید که روزی دوبار (اولی حدود ساعت 10‌صبح و دومی در حوالی 7 شب) در حدفاصل خیابان ثارالله (چهارراه پارک‌وی) تا میدان پاستور انجام می‌شود. 93‌درصد این مسیر از اتوبان گذشته و با ماشین معمولی (و براساس محاسبه گوگل مپ) 18 دقیقه اما با اسکورت ریاست‌جمهوری و بدون توقف در خط ویژه هربار تنها چهار دقیقه طول می‌کشد. مشاهده‌گر عینک دارد و از پشت شیشه 97‌درصد دودی خودروی تشریفات با سرعت 130 کیلومتر در ساعت به مردم می‌نگرد، که احتمالا در نیمی از موارد از پشتِ سر آنها است و صورت‌شان پیدا نیست! خداوکیلی در مسیر بزرگراه چمران اساسا چند عابر پیاده رد می‌شوند و با این سرعت و میدان دیدِ تار و تیره، اخم یا لبخند عابران که هیچ، اصلا زن و مرد بودن‌شان قابل‌تشخیص است؟! آن‌وقت حاصل این نظرسنجی (ولو بی‌دخل و تصرف و تقلیل یا مبالغه) چقدر برای عالی‌ترین مقام اجرایی کشور معتبر و قابل‌تعمیم است؟»

داستان از چه قرار است؟

صحبت‌های اخیر روحانی درباره رفراندوم و نظرسنجی و اینکه «مهم نیست مردم سفره کوچک‌تری داشته باشند و با سختی زندگی کنند. مهم این است که دشمن بفهمد مردم ما دست از نظام برنمی‌دارند» را بگذارید کنار نظریه قهر ابرها و اینکه «ابر نگاه می‌‌کند به پایینش و می‌بیند خبری نیست و کویر است و می‌گوید برای چه ببارم، می‌روم جای دیگر» یا مثلا اظهارات رئیس‌جمهور درباره سیل از جمله اینکه «صبر را خدا باید بدهد، خدا باید تحمل کند» و «ما نباید زخم به نمک مردم بپاشیم» به علاوه صحبت از نمره 20 دولت در همه درس‌ها و نمره 19.5 آن تنها در یک درس که مردم صرفا همان یک 19.5 را هم منفی ارزیابی می‌کنند؛ اینها یعنی قافیه بدجور به تنگ آمده و وضعیت بحرانی دولت حالا در ادبیات و گفتار روحانی در حال بازنمایی است. دولت ورشکسته اما به این سادگی‌ها قابل‌احیا نیست و به نظر می‌رسد برای برون‌رفت از وضع کنونی آن باید فکر دیگری کرد.

نظرسنجی بدون اعمال شاقه

چگونه با حیثیت یک علم مهم بازی کنیم

شخصا نمی‌دانستم که می‌شود از چهره آدم‌ها، از حالات صورت‌شان و از پشت شیشه دودی ماشین درحال حرکت حالات درونی‌شان را فهمید و بعد هم ادعا کرد که نظرسنجی شده است و بعد‌تر هم احتمالا سیاستی را بر آن بنا کرد. نه اینکه فقط من ندانم، حتما آنهایی هم که دستی بر آتش افکارسنجی و نظرسنجی و... دارند بعد از شنیدن این خبر که کسی می‌تواند با دیدن صورت آدم‌ها از پشت شیشه دودی ماشین هر زمان و هر لحظه‌ای نظرسنجی کند، صورت‌شان حالتی را به خود گرفته است که بشود نظرسنجی کرد. به هرحال فعلی که آن را در دانشگاه تدریس می‌کنند و موسسات معتبر و بزرگی در سراسر ایران وجود دارند که کارویژه اصلی‌شان همین نظرسنجی کردن است، آنقدرها ساده و پیش پا افتاده نیست که بشود با نگاهی گذرا به صورت و چهره و بدون هیچ تحلیل و حرکت خاصی آن را انجام داد و ادعا کرد که نظرسنجی شده است. گالوپ، ایپسوس، ایسپا، مرکز تحقیقات صداوسیما و... همه اسامی نهادهایی است که امر افکارسنجی و نظرسنجی را در دنیا و البته داخل ایران انجام می‌دهند، افکار‌سنجی‌هایی که نتایج آن مقدمه اعمال و تصویب یک‌سری سیاست‌ها است و با زندگی روزمره مردم ارتباط مستقیم دارد.

نظرسنجی به یک روش تحقیق آماری و پیمایشی اطلاق می‌شود که براساس   آن نظرات و دیدگاه‌های گروهی از مردم و قشر خاصی مورد مطالعه و ارزیابی قرار می‌گیرد، برهمین اساس تعدادی سوال درباره موضوع خاصی تهیه و تنظیم شده که در قالب پرسشنامه مکتوب، تلفنی یا اینترنتی در اختیار جامعه آماری مخاطب قرار می‌گیرد؛ درنهایت نیز دیدگاه آن جامعه آماری بررسی و ارزیابی می‌شود و در پی آن سیاستگذاری و تصمیم‌گیری‌های لازم صورت می‌گیرد. اهمیت موضوع نظرسنجی و آمار به حدی بالاست که نه‌تنها دانش‌آموزان در دوران دبیرستان با این درس و روش تحقیق آشنا می‌شوند بلکه در دانشگاه نیز رشته تحصیلی آمار در همه مقاطع تحصیلی از کارشناسی تا دکتری تدریس می‌شود و دانشجویان در مقاطع مختلف تحصیلی به صورت تخصصی این رشته و شیوه‌های تخصصی محاسبات آماری را می‌آموزند. علم آمار در جمع‌آوری، تجزیه و تحلیل و ارائه اطلاعات ارقامی بسیار پرکاربرد است، زیرا نتایج تجزیه و تحلیل اطلاعات آماری و تفسیر نتایج آن در پژوهش‌های علمی موثر و با اهمیت است، به همین دلیل برخی موسسات خصوصی و دستگاه‌های دولتی پیش از اجرا و تصمیم‌گیری در مورد یک برنامه از روش آمارگیری و نظر‌سنجی استفاده می‌کنند.

کسانی که از روش‌های نظرسنجی و آمارگیری استفاده می‌کنند نسبت به فنون این علم آگاهی دارند و برای این کار آموزش داده شده‌اند، بنابراین جمع‌آوری داده‌ها و اطلاعات و به‌طور کلی نظرسنجی کار هر کسی نیست و به متخصصان و کارشناسان خبره این حوزه نیازمند است. هم‌اکنون بسیاری از کشورهای دنیا پیش از برگزاری انتخابات مختلف یا برای تصمیم‌گیری‌های بزرگ و رفراندوم‌ها به صورت بی‌طرفانه و براساس شیوه‌های علمی و تحقیقاتی نظرسنجی‌ انجام می‌دهند؛ در پایان نیز نتایج نظرسنجی به صورت مستند به اطلاع عموم مردم می‌رسد، البته در برخی مواقع نیز به دلایلی مانند حفظ منافع ملی، حفظ امنیت داخلی و جلوگیری از دسترسی دشمنان به مسائل کشور نتایج نظرسنجی به صورت محرمانه باقی می‌ماند و به صورت عمومی قابلیت انتشار ندارد به‌عنوان مثال تاکنون آمار دقیق و رسمی در مورد اعتیاد دانش‌آموزان و دانشجویان در دست نیست.  باید توجه داشته باشیم انجام نظرسنجی با توجه به میزان حساسیت موضوع و جامعه آماری متفاوت است اما به صورت کلی هر نظرسنجی مستلزم رعایت ملزومات و پیش‌شرط‌هایی است که در صورت عدم‌تحقق آنها، نظر‌سنجی فاقد اعتبار و ارزش لازم خواهد بود.

نحوه نظرسنجی

هم‌اکنون موسسات نظر‌سنجی داخلی و خارجی سه روش عمده مصاحبه حضوری، مصاحبه تلفنی و پیمایش اینترنتی را به کار می‌برند که این روش‌ها نیز براساس موضوع نظرسنجی و نوع منطقه متفاوت است. به‌عنوان مثال در کشورهای درحال توسعه استفاده از شیوه مصاحبه حضوری و در کشورهای توسعه‌یافته از روش مصاحبه تلفنی و اینترنتی استفاده می‌شود.

در ایران نیز در مناسبت‌های مختلف برای استفاده از مشارکت عمومی نظرسنجی‌ها به صورت مصاحبه حضوری یا اینترنتی از سوی موسسات تحقیقاتی و صدا و سیما انجام می‌شود و نظر اقشار مختلف مردم در مورد یک برنامه را منعکس می‌کنند اما به نظر می‌رسد استفاده از نظرسنجی اینترنتی چندان قابل اعتماد نیست و برنامه‌سازان و برگزارکنندگان این نوع نظرسنجی‌ها می‌توانند نظر مخاطبان را آن‌گونه که مایلند به تصویر بیاورند.

درباره نظرسنجی باید درمورد گروه سنی مخاطبان، توزیع جغرافیایی، تعادل جنسیتی و چند آیتم دیگر رعایت شود و حتی در برخی از نظرسنجی‌ها مانند نظرسنجی‌های انتخاباتی تعداد مخاطبان نیز قابل اهمیت است، بنابراین نظرسنجی‌ها با توجه به موضوع و درجه گستردگی با هم متفاوت هستند.
در این گزارش شرایط لازم و عمومی انجام نظرسنجی و روش کار برخی موسسات نظرسنجی داخلی و خارجی ارائه می‌شود.

مرکز ایسپا

مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران (ایسپا)، یکی از مراکز وابسته به جهاددانشگاهی است که 18 سال پیش فعالیت خود را در کشور آغاز کرده و این مرکز طراحی و اجرای فعالیت‌های پژوهشی و نظرسنجی را با تاکید بر به‌کارگیری معیارهای دقیق علمی و فنی، رعایت و حفظ موضع بی‌طرفی در قبال مسائل و موضوعات موردبررسی قرار می‌دهد. در این مرکز 45 نفر از پژوهشگران و محققان برجسته کشور با همکاری پنج‌هزار دانشجو در زمینه تحقیقات اجتماعی فعالیت دارند که معاونت اجرایی نیز مشتمل بر گروه‌های نمونه‌گیری، پرسشگری، آموزش و داده‌پردازی است. نظرسنجی‌های این مرکز به دو دسته خویش‌فرمایی و کارفرمایی تقسیم می‌شود که در همه حوزه‌های سیاسی، ‌اجتماعی، فرهنگی، ورزشی و اقتصادی در سطوح مختلف محلی، منطقه‌ای و ملی انجام می‌شود.

 مرکز تحقیقات صدا و سیما

مرکز تحقیقات صداوسیما به‌عنوان بزرگ‌ترین و گسترده‌ترین مرکز پژوهشی سازمان صدا و سیما در سال 1368 راه‌اندازی شد و ماموریت اصلی آن مطالعه، پژوهش و سنجش در زمینه‌های مورد نیاز صداوسیما با استفاده از روش‌های علمی به‌منظور سیاستگذاری، برنامه‌ریزی، برنامه‌سازی، نظارت و ارتقای کیفی برنامه‌های رسانه ملی در چارچوب اصول و سیاست‌های سازمان صداوسیما و هماهنگی، ارزیابی و سازماندهی پژوهش‌های سازمان براساس نظام جامع پژوهش‌های رسانه‌‌ای است. نظرسنجی‌های این مرکز به صورت تلفنی و اینترنتی صورت می‌گیرد.
 

موسسه گالوپ

‌موسسه گالوپ از معروف‌ترین موسسات نظرسنجی در جهان است که از سوی جورج هاوس گالوپ یکی از متخصصان به‌کارگیری روش‌های آماری در مطالعه افکار و عقاید عمومی در سال ۱۹۳۵ راه‌اندازی شد. سازمان نظرسنجی گالوپ اکثر مصاحبه‌های خود را به صورت تلفنی و توسط شعب در مناطق مختلف سراسر ایالات متحده انجام می‌دهد. این موسسه با استفاده از مصاحبه‌گرهای آموزش‌دیده و زبده در آمریکا به صورت روزانه و هفتگی نظرسنجی‌هایی در مورد مسائل مختلف انجام می‌دهد که براساس سه روش مصاحبه تلفنی، مصاحبه حضوری و اینترنتی صورت می‌گیرد و در پایان نیز نتایج نظرسنجی‌ها در سایت این موسسه به صورت عمومی قابل دسترسی است.

ایپسوس فرانسه

ایپسوس (Ipsos) یک شرکت تحقیقات جهانی بازار و متخصص در نظرسنجی است که مقر اصلی آن در پاریس واقع شده و به‌عنوان سومین بنگاه بزرگ تحقیقاتی و نظرسنجی جهان شناخته شده است. این شرکت در سال ۲۰۱۲ در ۸۴ کشور جهان دفتر داشت. براساس این گزارش و با توجه به نظرسنجی‌ موسسات معتبر می‌توان دریافت حساسیت موضوعات و رعایت پیش‌شرط‌هایی مانند بی‌طرفی، استفاده از شیوه‌های صحیح نظرسنجی، میزان جامعه آمار و زمان انتشار اطلاعات و نتایج حاصل از نظرسنجی می‌تواند بر افکار عمومی تاثیرگذار باشد و چه بسا ارائه اطلاعات اشتباه و بدون تناسب با موقعیت می‌تواند پیامدهای بسیاری داشته باشد، ازجمله اینکه بسترساز تنش و تشنج در جامعه می‌شوند.

منبع: فرهیختگان