مردم را صاحب‌خانه کنید نه مستاجر!

گروه اقتصادی «خبرگزاری دانشجو» - حسین شرفی؛ مسکن اجتماعی؛ مسکن حمایتی؛ مسکن آزاد؛ این ها طرح هایی هستند که در دولت جدید به عنوان طرح های اصلی حوزه مسکن و برنامه های راهبردی این وزارتخانه توسط عباس آخوند و مشاورانش اعلام شده است.

وزیر جدید و تیمش اعتقادی به طرح مسکن مهر یا به عبارتی طرح اجاره 99 ساله زمین ندارند و اعلام کرده اند که این طرح را ادامه نخواهند داد. این اظهارات آخوندی از اولین روزهای تکیه زدن بر مسند وزارت به گوش می رسید و واکنش های بسیاری را برانگیخت.

هر چند انتقاداتی به نحوه اجرایی شدن طرح مسکن مهر در برخی از پروژه ها وارد بود که برخی نیز در طول تکمیل پروژه رفع شدند اما دولت جدید تصمیم گرفت به کلی قید این طرح را بزند و حداکثر حاضر به تکمیل تعهدات دولت قبل شد که تا امروز آن هم عملی نشده است. این در حالی است که آخوندی وزیر راه و شهرسازی در جلسه رای اعتماد مجلس درباره مسکن مهر گفت: من هیچ‌گاه با مسکن مهر مخالف نبودم، بنده اولین کسی بودم که این موضوع را وارد نظام برنامه‌ریزی ایران کرد.

به هر صورت در این مقال بنای نقد عملکرد آخوندی را به طور کلی نداریم و تنها می خواهیم طرح های پیشنهادی دولت برای حوزه مسکن با عنوان مسکن اجتماعی را بررسی کنیم. بررسی این طرح از آن حیث مورد توجه و حائز اهمیت است که سه دهک پایین جامعه را مد نظر قرار می دهد و برای تهیه مسکن این اقشار برنامه ریزی می کند.

هر چه از دهک های پر درآمد به سمت دهک های کم درآمدی حرکت می کنیم میزان سهم مسکن از سبد مخارج این دهک ها افزایش می یابد و به تبع آن عوارض و آثار اقتصادی و اجتماعی بیشتری بر آن بار می شود.

مسکن اجتماعی یا به عبارت دیگر مسکن اجاره ای به دنبال تهیه مسکن برای دهک های پایین در ازای دریافت اجاره پائین از آن ها است و از مجموع اظهارات مسئولان بخش مسکن و مشی آخوندی این اجاره به شرط تملیک نخواهد بود.

به عبارت دیگر دولت مسکن هایی را می سازد و اقشار کم درآمد برای مدتی که دولت مشخص می کند در این مسکن ها مستقر خواهند شد اما مالک آن نخواهند شد. بر خلاف مسکن مهر که تلاش می کرد با توانمندسازی مردم از طریق مسکن تسهیلات بانکی مناسب بجای آن که محل اسکان به مردم بدهد آن ها را خانه دار کند.

نقد دیگری که به طرح مسکن اجتماعی وارد است بار مالی سرسام آوری است که بر دوش دولت ها قرار می دهد و در کشورهای در حال توسعه تجربه ای کاملا شکست خورده است.

به عنوان نمونه مصر هم تلاش کرد تا با در پیش گرفتن این طرح معضل مسکن را حل کند اما به دلیل هزینه های سنگین ساخت، نگهداری و تعمیر که در این طرح کاملا بر عهده دولت است، نهایتا از ادامه آن منصرف شد و نمونه های دیگر نیز همین فرجام را داشته اند.

مساله دیگری که باید به آن اشاره کرد سرعت کند عرضه مسکن در طرح مسکن اجتماعی است. در این طرح به دلیل محدودیت منابع دولتی تعداد معدودی مسکن در سال ساخته خواهد شد و در واقع سقفی برای میزان مسکن ساخته شده ایجاد می شود که در صورت تحقق همه برآوردهای وزیر فعلی که خوش بینانه به نظر می رسد سالانه 150 هزار واحد مسکونی ایجاد می گردد که فاصله قابل توجهی با نیاز فعلی کشور دارد. انباشت نیازهای تامین نشده در بلند مدت می تواند بحران های اقتصادی و اجتماعی ایجاد کند.

 چنین رویکردی هم خلاف عدالت اجتماعی است و هم خلاف کلام دین و رهبران ما است که فقرا چون ارزش افروده زیادی تولید نمی کنند باید رها شوند. امام خمینی(ره) در اولین پیام اقتصادی خود در فرمان تشکیل بنیاد مسکن انقلاب اسلامی فرمودند:

«قشر عظیمی از مستضعفان جامعه هم به کلی از داشتن خانه محروم بودند و در زوایای بیغوله ها و اتاقک های تنگ و تاریک و خرابه ها به سر می برند و چه بسا قسمت مهمی از درآمد ناچیزشان را بایستی برای اجاره آن بپردازند و این میراث شوم برای ملت ما باقی مانده و اکنون جامعه با چنین مصیبتی دست به گریبان است . نظام اسلامی چنین ظلم و تبعیضی را تحمل نخواهد کرد و این از حداقل حقوق هر فرد است که باید مسکن داشته باشد ، مشکل زمین باید حل شود و همه بندگان خدا باید از این موهبت الهی استفاده کنند . همه محرومان باید خانه داشته باشند ، هیچکس در هیچ گوشه مملکت نباید از داشتن خانه محروم باشد.

اینجانب حسابی به شماره یکصد(100) در تمام شعب بانک ملی افتتاح کرده و از همه کسانی که توانایی دارند دعوت می کنم که برای کمک به خانه سازی برای محرومان به این حساب پول واریز کنند و در هر محل از بین افراد صالح و مورد اعتماد گروهی حداقل مرکب از سه نفر از مهندسان و کارشناسان شهرسازی و خانه سازی و یک نفر روحانی و یک نماینده دولت انتخاب شوند تا با صرفه جویی و دقت کام خانه های ارزان قیمتی بسازند و در اختیار محرومان قرار دهند و در این طرح به هیچ پولی در برابر خرید زمین پرداخت نشود.»

تجربه اروپایی ها نیز از این طرح مسکنی، جالب توجه است. در دهه 60 میلادی و پس از جنگ جهانی دوم تعداد زیادی از این نوع مسکن‌ها در اروپا ساخته شد اما کمتر از یک دهه بعد، مشکلات اجتماعی ناشی از توسعه این مناطق آنچنان گریبان مسئولان را گرفت که کمتر از دو دهه بعد، تصمیم گرفته شده و ادامه ساخت این مسکن‌ها متوقف شد.

یکی دیگر از ویژگی های مسکن اجتماعی کوچک سازی و متراکم سازی است به علت اینکه سرمایه گذاری توسط دولت انجام می پذیرد برای بالا بردن تعداد واحدهای مسکن اجتماعی ساخته شده عمدتا متراژهای پایین در نظر گرفته می شود مثلا 35 تا 60 متری که این نوع مسکن ها خود مشکلات متعدد فرهنگی و اجتماعی را به دنبال دارد.