ایران تا ۴ سال آینده وارد تنش آبی شدید می‌شود

به گزارش گروه اقتصادی خبرگزاری دانشجو، در نگرش جدید جهانی، آب کالایی اقتصادی- اجتماعی و بالاتر از آن به عنوان نیاز اولیه انسان محسوب می‌شود. هر چند آب یکی از منابع تجدید شونده به شمار می‌رود، اما مقدار آن محدود است. با توجه به این نگرش و نظر به تحولات اقتصادی منابع طبیعی و طرح دیدگاه‌های جدید در مورد بهره‌برداری منطقی و مناسب از منابع، به طور خاص موجب شده است که استفاده از دانش و ملاحظات اقتصادی و اجتماعی در برنامه‌ریزی و مدیریت عرضه و تقاضای آب از جمله مدیریت مصرف آب در شبکه های توزیع، جایگاهی مهم را به خود اختصاص دهد.

هم‌اکنون مسائل آب از حساسیت و اهمیت خاصی برخوردار شده و جهان در هیچ زمانی این‌چنین نگران منابع آب هم از نظر کمی و هم از نظر کیفی نبوده است.

بر اساس مطالعات انجام شده، سهم مصارف عمده از میزان آب شیرین موجود در سه بخش کشاورزی، صنعت و شرب در جهان به ترتیب 69% ، 23% و 8% است. اگرچه از نظر کمی، آب آشامیدنی کمترین سهم را در میان مصارف عمده دارد، شکی نیست که اولین و مهمترین بخش در تامین آب است، چرا که در دسترس بودن و کیفیت آب آشامیدنی و آسیب‌پذیری منابع آن از نظر آلودگی بسیار حائز اهمیت است.

ایران با متوسط نزولات جوی 240 میلی‌متر در سال(سال آبی 94-95) از کشورهای خشک جهان و دارای منابع آب محدود است. عواملی همچون رشد جمعیت، نیاز به تولیدات کشاورزی بیشتر، ضرورت ارتقای سطح بهداشت و رفاه اجتماعی، توسعه صنعتی و حفاظت اکوسیستمها، تقاضای آب را روز به روز بیشتر می‌کند.

در 45 سال اخیر جمعیت 6 میلیون نفری کشور به حدود 79 میلیون نفر افزایش یافته است و در طول این دوره میانگین پتانسیل سرانه آب حدود 90% کاهش یافته است. این روند اگر چه در استانهای مختلف کشور متفاوت است لیکن میانگین بسیار کم سهم سرانه در کشور نشانه چالش پیش‌رو می‌باشد. سرانه منابع آب تجدید شونده سالانه که در سال 1335، 7000 مترمکعب بوده، در سال 1375 به 2000 مترمکعب کاهش یافته و پیش‌بینی می‌شود که تا سال 1400 به حدود 800 مترمکعب کاهش یابد که پایین‌تر از مرز کم آبی (1000 مترمکعب) است. با توجه به تقسیم‌بندی سازمان ملل متحد، در سال مذکور ایران نه تنها شرایط تنش و فشار ناشی از کمبود آب را تجربه خواهد کرد، بلکه وارد شرایط شدید کم‌آبی می‌گردد. در سالهای خشک، از هم اکنون شاهد کمبود و بحران آب هستیم که می‌تواند نه تنها خسارات اقتصادی بلکه تنش‌های اجتماعی- سیاسی و مخاطرات بهداشتی به بار آورد.

در نقشه زیر کشورهای مواجه با تنش آبی نشان داده شده اند.همانگونه که ملاحظه میگرددکشورهایی که بیش از 80 درصد از منابع آبی را استفاده کرده‌اند در تقسیم بندی با تنش آب به شدت بالا قرار گرفته اند که کشور ایران نیز در این تقسیم بندی قراردارد.

در ایران همواره بین میزان تقاضا و مقدار تامین آب چالشهایی وجود داشته است زیرا از یک سو منابع آب محدود و محدودتر می‌شود و همه ساله بخش قابل توجهی از منابع محدود آب به علت مشکلات کیفی از مدار تولید خارج می‌شود که نمود بارز آن فاضلاب‌های شهری و صنعتی و پسابهای کشاورزی است. از سوی دیگر مقدار مصارف و تقاضای آب همواره رو به افزایش است. بنابراین به روز کردن اطلاعات پایه برای برنامه‌ریزی عرضه و تقاضای آب و بهینه‌سازی مصرف و اعمال راهکارهای مدیریت مصرف از جمله استراتژیهای موثر در پاسخگویی به نیازها و مقابله با پیامدهای خشکسالی است.

امروزه ما با دو روند ناهمسو در دنیا مواجهیم که از یک سو نیاز و تقاضا برای آب افزایش یافته و از سوی دیگرمنابع آب رو به محدودیت است. زمانی متوسط بارش کشور حدود 250 میلی‌متر بود، اما هم‌اکنون متوسط بارش 5 ساله کشور به حدود 205 میلی متر کاهش یافته است، از طرفی نیز حجم آب تجدیدشونده کشور از 130 میلیارد مترمکعب به کمتر از 100 میلیارد مترمکعب رسیده که این نشان از محدودیت شدید منابع آب در کشور است. ایران در منطقه خشک و نیمه‌خشک جهان قرار دارد و تنها 15 درصد از وسعت ایران در مناطق مرطوب و 85 درصد در سه اقلیم فراخشک، خشک بیابانی و نیمه‌خشک است.

در اثر تغییر اقلیم نوع بارش‌های کشور تغییر یافته و از بارش‌های ممتد تبدیل به بارش‌های با فراوانی زیاد اما بارش با حجم کم تبدیل شده که به محض بارش حجم بزرگی از آن تبخیر می‌شود؛ سطح پوشش برفی کشور نیز به طور چشمگیری کم‌شده است.

افزایش جمعیت و افزایش تقاضای آب الگوی مصرف را نیز تحت تاثیر قرار داده سرانه مصرف به طور چشمگیری افزایش یافته است که این موضوع ما را دچار چالش جدی در مدیریت منابع آب کرده است.

اقدامات اساسی جهت مدیریت بهینه مصرف آب

مدیریت بهینه مصرف آب فعالیتی چند وجهی است که جهت رسیدن به اهداف آن اقدامات متعددی توسط تمام آحاد جامعه اعم از قانونگذار-مجریان دولتی و قضایی-نهادهای آموزشی – رسانه های عمومی و خصوصی و تمامی مردم جامعه باید انجام گیرد تا بتوان به نتایج قابل قبولی دست یافت.

مهمترین موضوعی که در زمینه مدیریت مصرف آب در بخش شرب باید محقق گردد تغییر رفتار مصرف کنندگان این ماده مهم و حیاتی است.به عبارتی تا زمانیکه تغییر رفتار در مصرف کننده آب انجام نگردد مدیریت بهینه مصرف آب در دراز مدت حاصل نخواهد شد.

تغییر رفتار مصرف کنندگان با ابزارهای مختلفی در یک جامعه می‌تواند انجام شود که هرکدام تاثیر متفاوتی بر تغییر رفتار مصرف کنندگان دارند.

در یک تقسیم بندی کلی 3 اقدام مهم و تاثیر گذار در حوزه مدیریت مصرف آب که در کوتاه مدت و دراز مدت منجر به تغییر رفتار مصرف کنندگان خواهد شد عبارتند از:

اقدامات فرهنگی،آموزشی و تبلیغاتی جهت نهادینه کردن فرهنگ بهینه مصرف آب (مهمترین اقدام جهت تغییر رفتار مصرفی در بلند مدت)

اقدامات تعرفه ای و قانونی یا به عبارتی ارزش گذاری واقعی قیمت آب و وضع قوانین کنترل کننده و بازدارنده در جامعه جهت تمامی استفاده کنندگان آب (شرب-صنعت-کشاورزی)

اقدامات فنی و تجهیزاتی از قبیل استفاده از تجهیزات کاهنده مصرف آب و بکارگیری سیستمهای کم مصرف در لوازم آب بر و آب پخش 

در هریک از بخشهای مهم فوق الذکر اقدامات متعددی میتوان انجام داد تا در نهایت منجر به تغییر رفتار مصرف کنندگان و کنترل مصارف گردد.

وزارت نیرو به عنوان یکی از متولیان مقوله بسیار با اهمیت مدیریت بهینه مصرف آب تا کنون و با استفاده از امکانات در اختیار اقدامات متعددی از جمله تدوین آیین نامه‌ها و دستورالعمل های متعدد در بخشهای مختلف،تدوین استانداردهای تجهیزات کاهنده مصرف،حمایت از تولیدکنندگان تجهیزات کاهنده مصرف با خرید داخلی این تجهیزات،تدوین برچسب آب مشابه برچسب انرژی،انجام فعالیت‌های فرهنگی و تبلیغاتی در سطح کشور،مبادله تفاهم نامه با سازمان نظام مهندسی جهت نظارت بر تاسیسات آب و فاضلاب اماکن،مبادله تفاهم نامه با وزارت کشور به منظور جداسازی سامانه آبیاری فضای سبز از آب شرب،مدیریت بهینه آب در شبکه های توزیع از طریق کنترل و کاهش هدررفت،مدیریت تولید و توزیع آب،مدیریت بحران آب و اقدامات متعدد دیگری انجام داده است که گذر از تابستانهای کم آب گذشته و عدم مواجهه شهرهای کشور با مشکلات حاد کم آبی نتیجه این اقدامات و همکاری آحاد مردم شریف ایران در این موضوع مهم بوده است.

اگر چه تا کنون اقدامات متعددی انجام گردیده ولی انجام این اقدامات صرفا توسط وزارت نیرو برای عبور از بحرانهای سالهای آتی کافی نیست و در 3 بخش اساسی که در بالا به آن اشاره گردید کلیه سازمانهای دولتی و حکومتی میبایست همکاری کنند تا بتوان در کل جامعه مدیریت بهینه مصرف آب را بهینه کرد.

یکی از مشکلات اساسی در این خصوص در کشور ایران عدم ارزش گذاری واقعی آب و فاصله زیاد بین قیمت تمام شده و فروش آب است.این موضوع علاوه بر این که مشترکان را به مدیریت بهینه مصرف آب ترغیب نمی‌کند ضررهای مالی فراوانی را نیز به شرکتهای آب و فاضلاب که متولی توزیع آب شرب سالم و بهداشتی در جامعه هستند وارد می‌کند که ارائه خدمات استاندارد و پایدار متناسب با نیازها را با مشکل مواجه می کند.

بر طبق مطالعات انجام شده قیمت آب با مصرف آن رابطه عکس دارد، در کشورهایی که نظام قیمت گذاری آب به صورت اصولی و منطبق با هزینه های تمام شده انجام گرفته است مصرف آب به شکل قابل توجهی کاهش یافته است. این در حالی است که در کشور ایران قیمت تمام شده هرمترمکعب آب در حدود 1000 تومان و قیمت فروش 400 تومان به صورت میانگین است.

در کشور ایران در حال حاضر سرانه کل مصارف(خانگی-تجاری-صنعتی –عمومی) در حدود 197 لیتر به ازای هر نفر در شبانه روز و سرانه مصرف خانگی در حدود 155 لیتر به ازای هر نفر درشبانه روز است که آمار و ارقام نشان میدهد این سرانه طی سالهای گذشته از 205 لیتر به ازای هرنفر در شبانه روز به 197 لیتر به ازای هر نفر در شبانه روز کاهش یافته است.

 در سال 1395 نیز که از طرف مقام معظم رهبری با عنوان اقتصاد مقاومتی اقدام و عمل نامگذاری گردید پروژه اصلاح الگوی مصرف آب با هدف کاهش تعداد واحدهای با مصرف بالای 20 متر مکعب در ماه از رقم 25 درصد به 22.5 درصد تعریف شد که با اقدامات متعددی که علیرغم تمام کمبودهای مالی در این زمینه در سطح شرکتهای آب و فاضلاب شهری انجام شد هدف پروژه در انتهای سال 1395 محقق گردید که موفقیت بزرگی در زمینه مدیریت بهینه مصرف آب در پروژه مذکور است.

*سیدعلی سید زاده مدیر دفتر کاهش آب بدون درآمد شرکت مهندسی آبفا کشور