از مسدودسازی تلگرام تا دور زدن فیلترینگ با نمونه‌های فارسی شده/ چرا پیام رسان‌های داخلی موفق نشدند؟

گروه اجتماعی خبرگزاری دانشجوـ سیده زهرا حسینی، اکنون که سال ۱۳۹۷ با همه فراز و نشیب هایش و با تمام تلخ‌ها و شیرینی هایش به اتمام رسیده، فرصت مناسبی است تا یک بار دیگر نگاهی اجمالی به مهم‌ترین حوادث این سال داشته باشیم. بدین منظور همکاران ما در خبرگزاری دانشجو با انتخاب تعدادی از این حوادث و نگارش گزارشی پیرامون سعی داشتند تا یک بازخوانی جذاب و البته عبرت آموز از این وقایع به مخاطب ارائه دهند. پس تا پایان تعطیلات با ما در این سلسله گزارش‌ها همراه باشید تا تقویم تاریخ را با هم ورق بزنیم...

تلگرام یک سرویس پیام‌رسان متن‌باز، مبتنی بر رایانش ابری است که توسط پاول و نیکلای دوروف به پشتیبانی مالی سازمان غیر انتفاعی کار آفرینی آلمان به بازار آمد و در دسترس سیستم عامل های اندروید، ویندوز فون و آی.او.اس قرار گرفت. کاربران تلگرام امکان ارسال پیام، نگاره، ویدئو و اسناد رمزنگاری شده را تا حجم ١/۵ گیگابایت دارند.

طبق اعلام این شرکت پیام رسان، تلگرام تا کنون ۵۰ میلیون کاربر فعال دارد که روزانه بیش از یک میلیارد پیام را همرسانی می‌کند. در ایران نیز پس از اختلالاتی که در پیام رسان های وایبر و لاین پیش آمد، توجه مردم به سمت تلگرام جلب شد بطوریکه ۶۰ درصد از پهنای باند کشور به استفاده از این پیام‌رسان محدود شد. 

تلگرام در ایران محبوب  ترین اپلیکیشن پیام رسان محسوب می‌شود و کاربران ایرانی، این اپ را بخاطر سرعت و امنیت بالا، مالتی پلتفرم بودن، کانال‌ها،‌ امکان انتقال گروه‌ها از نرم‌افزارهای قدیمی به این نرم‌افزار با استفاده از لینک‌های دعوت و کاهش محدودیت تعداد عضوگیری در گروه‌ها، از ۵۰ عضو در وایبر به ۵۰۰۰ عضو همچنین امکان تبادل فایل‌ها تا حجم یک ونیم گیگابایت، انتخاب کردند. البته مسدود بودن دیگر شبکه های اجتماعی نظیر فیس بوک در این محبوبیت بی تاثیر نبود.

 آمارها نشان می دهد تا شهریور نود و سه، بیش از ۲۰ میلیون کاربر ایرانی در تلگرام فعالیت می‌کردند. این آمار در نیمه سال ۱۳۹۶ به ۴۰ میلیون کاربر ایرانی رسید و در پی تحقیقی در مهر ماه ۱۳۹۶، از ۳۷۰۷ نفر ایرانی بین ۱۸ تا ۶۵ سال، در مورد میزان استفاده از تلگرام سؤال شد که نتایج نشان داد حدود ۹۰٪ آنان روزانه بیش از یک ساعت از وقت خود را به تلگرام اختصاص می‌دهند. در این بین حدود ۶۰٪ افراد از تلگرام برای گفتگو با دوستان و آشنایان و حدود ۱۸٪ برای سرگرمی و تفریح از آن استفاده می‌کردند.

اما در تاریخ ۱۰ اردیبهشت ۹۷ به دستور قضایی تلگرام از دسترس کاربران ایرانی خارج شد، دستور قضایی مسدودسازی تلگرام از سوی بازپرس شعبه دوم دادسرای فرهنگ و رسانه تهران صادر شد؛ که در آن آمده بود: کلیهٔ ارائه‌دهندگان خدمات دسترسی به اینترنت کشور خصوصاً شرکت ارتباطات زیر ساخت و اپراتورهای تلفن و دارندگان پروانه ارائه خدمات ارتباطات ثابت مکلف هستند از تاریخ ۹۷/۰۲/۱۰ نسبت به اعمال مسدودسازی کامل وب‌سایت و اپلیکیشن شبکهٔ اجتماعی تلگرام اقدام کنند. از جملهٔ دلایلی که برای صدور دستور مسدودسازی پیام‌رسان تلگرام ذکر شده‌است، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

اخلال در وحدت ملی و ایجاد اختلاف بین قشرها جامعه به‌ویژه از طریق طرح مسائل نژادی، قومی در کنار تحریک و اغوای مردم به شورش و آشوب

جمع‌آوری اطلاعات مردم و کشور و دسترسی بیگانگان به حریم خصوصی و داده‌های شهروندان ایرانی و جاسوسی به نفع اجانب

انتشار، توزیع و تجارت انواع محتوای مستهجن و خلاف عفت عمومی و گسترش فساد و فحشاء در جامعه

اهانت به مقدسات و ارزش‌های اسلامی و تبلیغ به نفع فرقه‌های منحرف و مخالف اسلام

نشر اکاذیب و تشویش اذهان عمومی و لطمه به آسایش عمومی

قاچاق کالا، ارز، مواد مخدر و سایر کالاهای غیرمجاز

اقدام علیه امنیت کشور از طریق گروهک‌های تروریستی

کلاهبرداری، نقض مالکیت معنوی و سایر جرائم مالی

تبلیغ علیه نظام جمهوری اسلامی ایران

هتک حیثیت اشخاص

در متن خبر مسدودسازی تلگرام آمده‌است که پیش از اتخاذ تصمیم در این زمینه، موضوع در جلسات متعدد کارشناسی با حضور متخصصان و نمایندگان دستگاه‌های مرتبط، مطرح شده و مورد بررسی قرار گرفته‌است و آن‌ها نیز نظر کارشناسی خود را مبنی بر لزوم مسدودسازی و جلوگیری از ادامهٔ فعالیت این پیام‌رسان محبوب، اعلام کرده‌اند.

و در بامداد روز سه شنبه ۱۱ اردیبهشت، تلگرام به تدریج با اختلالاتی مواجه شد و همزمان آذری جهرمی وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات در رشته توییتی مخالفت ضمنی خود را با حکم انسداد تلگرام اعلام کرد:

۱) دسترسی شهروندان به منابع اطلاعات، توقف ناپذیر است؛ هرچند استفاده از یک نرم‌افزار متوقف شود. نرم‌افزارهای بدیل، شناسایی و جریان آزاد اطلاعات، مجدداً فعال و در گردش خواهد بود. این خاصیت و لازمهٔ دسترسی آزاد به اطلاعات در عصر ارتباطات است.

۲)فناوری به خودی خود، نه مجرم است نه مفسد و نه منحرف؛ این بشر است که با استفاده نادرست از آن، جرم یا فساد در فضای زندگی مجازی را ترویج می‌کند؛ چندان که در فضای واقعی نیز چنین می‌کند که امریست گریزناپذیر و علی‌حده.

۳)توسعه فناوری نیز پیوسته و توقف ناپذیر است، چرا که مکث در این مسیر پرجذب و جوش لایتناهی، آن هم در روزگار سرعت تکنولوژی، بس سخت و مستصعب است و خود تحریمی از دنیای نوین عقب ماندگی را به دنبال خواهد داشت.

۴)سیاست‌گذاری برای رسانه‌های نوین و به رسمیت شناختن آن‌ها در جهت پاسداشت حقوق شهروندان، نیازمند اقدامی عاجل است که تعارض کشور با شبکه‌های اجتماعی را کاهش و باعث وحدت عمومی و مانع سلب اعتماد خواهد شد.

۵)در این میان نباید از عدم وجود استانداردی جهانی برای حفظ حاکمیت کشورها در نرم‌افزارهای فضای مجازی گذشت، این تعارضی است که برای اکثر کشورها وجود دارد. زمانی که مقررات کشورها محترم شمرده نشود، عکس‌العمل حاکمیت‌ها امری غیرطبیعی و غیرمعقول نمی‌نماید.

در ۱۴ اردیبهشت ۹۷ پایگاه اطلاع‌رسانی دولت نیز نوشت: فیلترینگ تلگرام توسط دولت اجرا نشده و مورد تأیید نیست.

پس از این اتفاقات در ۲۲ اردیبهشت ۹۷، عبدالصمد خرم آبادی دبیر کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه گفت: مردم به شایعات در خصوص این که فیلترینگ تلگرام موقت است توجه نکنند. فیلتر تلگرام دائمی و قطعی است. به حول و قوه الهی کشور ایران در فضای مجازی مستقل خواهد شد و ارتباطات مردم در این فضا هم از نظر سرعت و هم کیفیت و کمیت نسبت به گذشته افزایش خواهد داشت و تلگرام و سایر پایگاه‌های اینترنتی که قوانین کشور را نادیده گرفته‌اند هیچ جایی در آینده فضای مجازی کشور نخواهند داشت و انشالله استقلال و حاکمیت ملی در فضای مجازی تثبیت خواهد شد لذا تلگرام به هیچ وجه رفع فیلتر نخواهد شد.

تبعات فیلترینگ تلگرام و استفاده از فیلتر شکن ها

محمدجواد آذری جهرمی در ۲۵ اردیبهشت ۹۷، با اشاره به اختلالات ایجاد شده در خدمات اینترنتی به دلیل استفاده از فیلترشکن گفت: درست است که بسیاری از فیلترشکن‌ها خدمات ظاهری خوبی به کاربر ارایه می‌دهند و به همین دلیل کاربران به استفاده از آن‌ها علاقه‌مندند اما بنا به گزارش‌هایی که مراکز معتبر منتشر می‌کنند، این نوع نرم‌افزارها استفاده ضدامنیتی دارند و نوعی باج‌افزارند که به جمع‌آوری اطلاعات مشترکین اقدام می‌کنند و فراگیری و استفاده از فیلترشکن‌ها تبعات بسیار زیادی دارد.

او همچنین گفت: اقدام شرکت زیرساخت این است که با فراگیری و استفاده از فیلترشکن‌ها، تحت دستوری که آقای رئیس‌جمهور دادند و در چارچوبی که شورای عالی فضای مجازی ارایه داده و منطق هم دارد، نباید اجازه دهد فضای کشور پر از باج‌افزار شود و باید جلوی اینها گرفته شود. به همین دلیل این حرکت برای مسدود کردن فیلترشکن‌ها آغاز شده و طبق قانون هم بوده‌است و مشکل مقرراتی دربارهٔ این مسئله وجود ندارد.

بلافاصله پس از اعلام آذری جهرمی مبنی بر آغاز به کار بستن فیلترشکن‌ها کار بسیاری از فیلترشکن‌ها با اخلال مواجه شد. در تاریخ ۲۵ اردیبهشت ۹۷ تعدادی از کاربران با راه اندازی هشتگ ‎#جهرمی_جلاد_سایبری در توییتر به انتقاد از وی پرداختند. تعدادی از کاربران نیز علاوه بر نقد حضور آذری جهرمی در توییتر که یکی از شبکه‌های اجتماعی فیلتر شده در ایران است اکانت وی در توییتر را ریپورت و بلاک کردند.

اما پس از این اتفاق آذری جهرمی در ۲۶ اردیبهشت ۹۷ با تأکید بر اینکه اقدام جدیدی در خصوص انسداد فیلترشکنها آغاز نشده‌است، گفت: بر اساس شواهد، کاربران شبکه‌های اجتماعی در حال مقاومت در برابر دستور قضایی هستند و متأسفانه فیلترشکن‌ها در حال ترویج هستند و امنیت فضای مجازی با چالش مواجه شده‌است.

وی در ادامه گفت: مقابله با فیلترشکن‌ها کار ساده‌ای نیست؛ چرا که هم تنوع زیادی در این فیلترشکن‌ها وجود دارد و هم تعداد آن‌ها بسیار است و مکانیزم‌هایی که به کار می‌برند نیز به شدت پیچیده‌است. با این وجود ما چالش‌های ایجاد شده در زمینه امنیت فضای مجازی را حدود یک ماه پیش به صورت مکتوب به مسئولان مربوط از جمله قوه قضاییه ارائه کردیم. همچنین به‌طور منظم گزارش وضعیت و شرایط چالش‌های امنیتی به مرکز ملی فضای مجازی ارائه می‌شود.

روز ۲۸ اردیبهشت ۹۷ آذری جهرمی با انتشار یک استوری در صفحه اینستاگرام خود اذعان داشت که بر اساس آمار منتشر شده توسط دانشگاه تهران تعداد بازدید از پست‌های منتشر شده در تلگرام بعد از فیلترینگ تلگرام تنها برای چند روز کاهش داشته‌است و پس از آن با فراگیر شدن استفاده از فیلترشکن‌ها و نسخه‌های فارسی تلگرام به آمار قبل از فیلترینگ نزدیک شده‌است.

آمار منتشر شده در کانال تلگرافی یا به صورت دقیق‌تر «سامانه هوشمند جمع‌آوری اخبار کانال‌های فارسی تلگرام» متعلق به آزمایشگاه شبکه‌های اجتماعی دانشکده برق و کامپیوتر دانشگاه تهران نشان می‌دهد نصب تلگرام‌های غیررسمی که واسطه‌ای برای دور زدن فیلترینگ هستند، افزایش چشمگیری داشته‌است.

طبق آمار این سامانه «رکورد مجموع بازدید کانال‌های فارسی تلگرام در روز پنجشنبه ۲۷ اردیبهشت با افزایش ۳۲۰میلیونی نسبت به یک روز قبل‌تر شکسته شد. ۱٫۶ میلیارد بازدید در یک روز؛ بی‌سابقه‌ترین روز بعد از گذشت ۱۷ روز از زمان آغاز فیلترینگ است.

ناکامی شبکه های پیام‌رسان داخلی در جذب کاربر

در این میان اما به نظر می رسد در فضای جامعه اطلاعاتی امروز دنیا، بومی سازی صرفا با هدف حذف رقیب، جذابیتی برای کاربران داخلی نداشته و موارد بومی سازی شده که نتواند خلاقیت و نوآوری خاصی و به قولی برگ  برنده  در مقابل  رقیب  سر سخت بین المللی ارائه کند، کاربران  ایرانی را جذب نمی کند. همان طور که پیام رسان های داخلی نیز در این زمینه  موفق عمل نکردند.

یکی از علل ناکامی پیام رسان های داخلی را می توان در حذف اشتباه رقیب بین المللی به منظور توسعه فعالان داخلی و محدود دانست که در عصر هزاره سوم به مذاق میلیون ها کاربر جامعه اطلاعاتی ایران خوش نیامده و اثر معکوس به جا گذاشته است.

اطلاعیه های منتشره از سوی کمیته تعیین مصادیق فیلترینگ، می توانست مدیریت شده و هوشمندانه باشد تا پاس گل های کم تری را به رقبای پیام رسان های داخلی که مورد غضب قرار گرفته بودند، بدهد تا اینگونه شاهد کوچ کاربران بیسفون و سروش و ... به نرم افزارهای رقیب نباشیم.

این قضیه نشان می دهد که مسئولان باید ادبیات و فرهنگ حاکم بر سایبر دیپلماسی را بهتر درک کنند و کشور نیازمند متخصصانی در این حوزه است که به قوه قضاییه، مجلس و قوه مجریه در درک بهتر فضای ICT کمک کنند. 

علت دیگر ناکامی پیام رسان های داخلی در ماه های اخیر را می توان تشابه کارکرد آن ها با نمونه های خارجی موفق و همچنین خالی بودن آن ها از ظرفیت های خلاقانه در ارائه محصول و خدمات به کاربران ذکر کرد.

مدیر عامل پیام‌رسان گپ در خصوص حمایت‌های دولت می‌گوید: با دستور وزیر، توانستیم در یک بازه دوماهه وامی به مبلغ ۵میلیارد تومان دریافت کنیم اما باید ظرف سه سال، ۶میلیارد و ٢٠٠ تومان بازمی‌گرداندیم که خیلی حمایت و وام سنگینی بود، در موضوع خدمات میزبانی که بعد ها به میزبانی فضا یا خدمات کولوکیشن تبدیل شد، فقط یک رک خالی بدون سرور و تجهیزات دادند که به دلیل مشکلات کیفیتی ما از آن‌ها استفاده نکردیم و مجبور شدیم از شرکت‌های خصوصی مثل افرانت، آسیاتک و شاتل با پرداخت پولی ماهانه، خدمات دریافت کنیم. 

مدیرعامل گپ می‌گوید: در رابطه با سرور و تجهیزات هم خودمان از محل وامي که دریافت کرده بودیم سرور خریدیم و چند سرور دست دوم هم به صورت اماني به چند پیام‌رسان دادند که بخاطر قدیمی بودن مجبور شدیم آن‌ها را آپگرید کنیم. 

با نگاه به گذشته، به نظر می رسد درصورتیکه مساله امنیتی تلگرام مد نظر نبود و این پیام رسان فیلتر نمی شد و پیام رسان های داخلی در فضایی با حق انتخاب و در اکوسیستمی آرام، رشد طبیعی خود را طی می کردند، با ارائه مشوق هایی به کاربران ایرانی، قطعا جایگاه مطلوب تری برای پیام رسان های داخلی در برابر رقبای سرسخت ایجاد می‌شد.

بازگشت دوباره به تلگرام و دور زدن فیلترینگ

در تاریخ ۳۰ اردیبهشت ۹۷ کانال تلویزیون نصر با انتشار پیامی فعالیت خود در تلگرام را از سر گرفت و در تاریخ ۱۹ آبان ۹۷ خبرگزاری فارس و ایسنا فعالیت خود را در برنامه طلاگرام و هاتگرام از سر گرفتند. فارس اعلام کرد این خبرگزاری از تمام ظرفیت‌های قانونی برای انتشار خبر استفاده می‌کند و از آنجا که وزارت ارتباطات و قوه قضائیه، ۲ پیام‌رسان طلاگرام و هاتگرام را قانونی می‌دانند و فیلتر نکرده‌اند، بنابراین برای فعالیت در این پیام‌رسان‌ها، منعی برای خبرگزاری فارس نیست.

به  نظر می رسد دولت برای تداوم روند استقبال مردم از پیام رسان های داخلی، باید از پایان نامه های ارشد و دکترای فناوری اطلاعات در این حوزه حمایت کرده و برای پشتیبانی از شرکت های دانش بنیان فناوری اطلاعات، هوشمندانه و موثر گام بردارد تا در عصر بلاک چین، بیت کوین و سبک زندگی هوشمند، فضای عملیاتی، بیش از گذشته از دست فعالان ایرانی خارج نشود.فیلترینگ بعد از جا افتادن تلگرام میان مردم و مقبولیت آن در جامعه و درست زمانی که عده ای در آن کسب و کار کوچک داشتند و در کنار آن عدم حمایت از شبکه های داخلی برای جذب کاربر از سوی دولت و ناتوانی متولیان شبکه های داخلی در ارائه خدمات مشابه و ایده‌های خلاقانه‌ی قابل رقابت با تلگرام از مهم‌ترین دلایل شکست فیلترینگ تلگرام بود که باید برای جبران این اشتباه فکری شود.