شایعات از کرونا چه می‌خواهند؟

به گزارش خبرنگار اجتماعی خبرگزاری دانشجو، روح‌الله مهرجو استاد دانشگاه و پژوهشگر اجتماعی در یادداشتی نوشت: «در مقایسه با ادعا‌های اخلاقی و دینی روزمره خود، وابستگی عمیقی به مظاهر دنیا، مانند پول، امکانات، سمت و قدرت داریم. دایره لذت بسیاری از افراد در پول و سمت و قدرت خلاصه می‌شود. مطالعه، تأمل نسبت به طبیعت، هنر، موسیقی، رمان، تنهایی کم گویی، اندیشیدن به غیر از منافع شخصی، وقت گذاشتن کیفی برای انسان‌های دیگر، ویژگی‌های طبقه‌ای خاص است. بسیاری برای حفظ سمت و منابع درآمدی خود، هنری خارق‌العاده توجیه کردن و منطقی جلوه دادن و وارونه کردن واقعیت‌ها را دارند.» (محمود سریع القلم، فرهنگ سیاسی ایران)

این خصوصیت فرهنگی جامعه ایرانی است که سبب می‌شود، گروه‌ها مختلف به شایعه سازی روی بیاورند و پول، امکانات، سمت و قدرت را حفظ کنند. در این میان شایعه در نزاع‌های مختلف نقشی اساسی دارد و بدون تردید دشمنان نیز با شناسایی این نقطه ضعف به دنبال پیشبرد اهداف خود هستند. در طول تاریخ همواره شایعه ابزار در دست قدرت‌ها بوده تا بتوانند با استفاده از آن به اهداف سیاسی خود دست یابند و در جوامعی که شفافیت وجود ندارد بیشتر دامن زندگی مردم را می‌گیرد. اغلب وقتی از مجاری رسمی اخبار به دست مردم نمی‌رسد، بازار شایعه داغ می‌شود و انسان ناخودآگاه ذهن خود را برای پذیرش اخبار غیر رسمی آماده می‌کند. به طوری که برخی از مردم نیز هستند که ناخواسته به شایعات دامن می‌زنند و به دلیل ناآگاهی مسؤول پخش آن می‌شوند. به عبارت دیگر وقتی بخشی از مردم به راحتی درباره دیگران قضاوت و نتیجه گیری خود را اعلام می‌کنند، شایعه به راحتی ایجاد و پخش می‌شود و همین اعلام نتایج قضاوت باعث می‌شود که سخنان سینه به سینه در سطح جامعه گسترش یابد. همانطور که از قول دکتر سریع‌القلم در ابتدای این مقال آورده شده، با وجود اینکه در جامعه اسلامی غیبت یک عمل نکوهیده مطرح می‌شود به دلیل جلوگیری از شایعه سازی است، اما بیشتر استفاده این توصیه‌ها تنها برای سخنرانی‌ها است و افراد متوجه نیستند که ممکن است این شایعات زندگی انسان‌ها را در معرض خطر قرار دهد و صدمات جبران ناپذیری را به دنبال داشته باشد؛ بنابراین اگر در جامعه‌ای شایعه سازی به راحتی انجام شود می‌توانیم بگوییم درصد امنیت روانی افراد کاهش می‌یابد و ممکن است تأثیر نامطلوبی را بر زندگی مردم بگذارد.

 

در ابعاد سیاسی نیز شایعه برای یک کشور، سمی مهلک است، به عبارت دیگر اگر بازار شایعه پراکنی در باره شخصیت‌ها و رخداد‌های فرهنگی داغ باشد، آن جامعه آسیب‌پذیر بوده و معادلات قدرت بر مبنای شایعات غلط استوار می‌شود که در نهایت به تضعیف حقوق مردم و پایمال شدن آن منجر می‌شود. در جوامعی که مسؤولان با مردم کمتر صحبت می‌کنند و رسانه‌ها از اثر بخشی لازم برخوردار نیستند شایعه سازی به ابزاری برای رقابت بدل می‌شود. در این میان باید مراجع رسمی، اعتماد مردم را کسب و با صداقت با آنان سخن بگویند. وقتی اعتماد به رسانه‌های معتبر وجود داشته باشد بازار شایعه سازان نیز کساد خواهد شد و زمانی که یک نگرش مبنی بر بی اعتمادی در جامعه شکل بگیرند، مردم به شایعات که از طریق منابع غیر رسمی منتشر می‎شود گوش می‌سپارند.

 

در شرایط بحرانی شایعه سازی می‌تواند باعث بروز رفتار‌های نادرستی شود که به اتفاقاتی، چون هجوم خرید برای یک کالا که در نتیجه آن کمبود و گرانی منجر شود. این اتفاقات برای مردم هزینه بردار است. وقتی یک بیماری در کشور وارد می‌شود و امکان دارد خطرناک باشد، شایعات می‌تواند شرایط را از کنترل مسؤولان خارج کند و آسیب‌های بیشتری به مردم وارد شود. چرا که وقتی امنیت روانی جامعه بر هم بخورد، حقیقت شنیده نمی‌شود. زمانی که مردم یک شایعه را باور کنند هرچه واقعیت هم گفته شود، تأثیری نخواهد داشت و تنها گذشت زمان است که می‌تواند حقیقت را روشن کند و با این شرایط نیز تأثیر منفی خود را بر جامعه خواهد گذاشت. زمانی که به راحتی می‌توان یک پیام را در فضا‌های مجازی منتشر شود، تشخیص سره از ناسره دشوار می‎شود. یکی از آسیب‌های فضای مجازی انتشار اخبار نادرست است؛ بنابراین می‌بینیم که بازار تکذیب نیز داغ می‌شود و به طور مداوم شاهد اطلاعیه‌هایی هستیم که ممکن است به اندازه خبر دورغ منتشر نشود. شایعه سازی در زمانی که بیماری هم گیر می‌شود بسیار خطرناک خواهد بود و تنها اقدامی که در این میان حائز اهمیت است شناخت رسانه‌های معتبر و منابع رسمی است که بتوان به آن دسترسی داشت. منابع رسمی و نظام‌های اطلاعاتی باید در شرایط فعلی جامعه در هر لحظه و زمان در دسترس باشند. اینجا کارشناسان حوزه اطلاع رسانی می‌توانند نقشی سازنده ایفا کنند و ملاک‌های تشخیص اخبار صحیح را بیان کنند. امروز باید مهارت کسب اخبار صحیح را به مردم جامعه بیاموزیم و دانش آموزان و دانشجویان را با این اصول آشنا کنیم. باید مردم به این درک برسند که از انتشار اخباری که از صحت آن اطلاع ندارند خودداری کنند؛ و در مجموع این جامعه است که می‌تواند با ارتقاء سطح آگاهی و دانایی خود بر دور باطل شایعه پایان بخشد. بدون تردید دولت در این زمینه وظیفه دارد که آموزش‌های لازم را به انواع مختلف ارائه دهد. بدون تردید هنرمندان و فعالان اجتماعی نیز در حوزه تضعیف فرهنگ غلط شایعه سازی وظایفی دارند. فیلم سازان، کارگردانان، نویسندگان، روزنامه‌نگاران و سایر هنرمندان باید از توانایی خود در راه تعدیل فرهنگ‌های غلط بهره بگیرند و یک فرهنگ غلط را به جامعه به منظور پیشگیری از آن نشان دهند؛ و تا زمانی که این اتفاقات رخ ندهد، ویروس کرونا ابزاری خواهد بود که شایعه سازان از آن به پول و قدرت دست یابند و رقبای سیاسی خود را زمین بزنند. در این میان سواستفاده‌های مالی نیز گسترش یافته و انواع تخلفات اقتصادی که بسیاری از آنان مصداق بارز بر هم زدن نظام اقتصادی جامعه است، نمود پیدا کند.