جوادی تبیین کرد: نقش ورود مباحث اخلاقی به الگوی توسعه

به گزارش خبرنگار دین و اندیشه «خبرگزاری دانشجو»، چهارمین نشست از سلسله نشست‌های الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت با عنوان «بررسی جایگاه دلایل اخلاقی در الگوی توسعه اسلامی» عصر امروز با سخنرانی دکتر محسن جوادی، عضو هیئت علمی دانشگاه قم در دانشکده اقتصاد دانشگاه تهران برگزار شد.

 

نظریه ارزش و نظریه الزام؛ ‌مباحث فلسفه اخلاق

 

عضو هیئت علمی دانشگاه قم با اشاره به اینکه در فلسفه اخلاق دو بحث مهم وجود دارد، گفت: یکی از مباحث نظریه ارزش و دیگری نظریه الزام است.

 

وی ادامه داد: نظریه ارزش به این معناست که فیلسوفان اخلاق می‌کوشند اشیایی را که مطلوبیت ذاتی دارند، شناسایی کنند و اگر این اشیاء چند تا هستند یک نظام اولویتی و سلسله‌مراتبی برای آنها تعیین کنند.

 

جوادی با اشاره به تئوری الزام تصریح کرد: تئوری الزام به معنای مشخص کردن بایدها و نبایدها و درست و نادرست است و به این مسئله می‌پردازد که خواستگاه اصلی الزامات کجا هستند و درست و نادرست‌ها از کجا نشات می گیرند.

 

عضو هیئت علمی دانشگاه قم ضمن بیان این مطلب که به دو دلیل از نظریه ارزش در فلسفه اخلاق بحث می‌شود، گفت: دلیل اول این است که برخی فیلسوفان الزامات اخلاقی را وام‌دار ارزش هایی می‌دانند که شناخته‌اند؛ مثلا کسی که طالب لذت است، بحث های فلسفی و اخلاقی او هم به این سمت سوق پیدا می‌کند که به لذت منتهی شود که ما به اینها نظریه‌های غایت‌گرا می‌گویم.

 

وی در ادامه با اشاره به دلیل دوم افزود: یکی از وظایف ما افزودن ارزش و خیر است؛ بنابراین از نظریه‌ ارزش در فلسفه اخلاق بحث می‌شود.

 

جوادی خاطرنشان کرد: بیشتر کسانی که از ربط اخلاق به توسعه و اقتصاد بحث می‌کنند، تنها به نظریه ارزش نگاه دارند؛ مثلا می گویند که اگر الگوی توسعه را به حالت مهندسی ببینیم باید مفهوم خیر درون آن وجود داشته باشد؛ بنابراین ناچار است نظریه ارزش را مداخله دهد؛ یعنی نگاه ما به چیزی که مطلوب است در تعریفی که از توسعه می‌دهیم، دخالت دارد.

 

 

عضو هیئت علمی دانشگاه قم افزود: بیشتر نظریه‌هایی که این گونه به توسعه نگاه می‌کنند، غایت‌گرا هستند و جدا از مطلوبات چیزی را بعنوان وظایف اخلاقی نمی‌پذیرند، اما اگر رویکرد ما رویکرد غایت‌گرایانه از این دست نباشد که اخلاق را وسیله‌ای برای رسیدن به یک مطلوب ببینیم، داستان تأثیر اخلاق بر توسعه متفاوت می‌شود.

 

وی ضمن بیان این مطلب که اخلاق اسلامی را نمی‌توان به صورت غایت‌گرایانه و وظیفه گرایانه محض تعریف کرد، ادامه داد: ارسطو اخلاق را وسیله‌ای برای غایتی می‌داند که سعادت نام دارد، اما مشکلی که وجود دارد این است که تمام تعابیر ارسطو با غایت‌گرایی سازگار نیست؛ مثلا می‌گوید بعضی از کارها ذاتا نامطلوب هستند، نه به خاطر رسیدن به چیز دیگری مثل قتل.

 

جوادی بیان داشت: در اخلاق اسلامی غایتی وجود دارد، اما نباید این گونه تعبیر کنیم که برای رسیدن به این غایت می‌توانیم از هر راهی وارد شویم، در واقع ملاحظات اخلاقی که داریم دست ما را برای استفاده از هر ابزاری می‌بندد.

 

عضو هیئت علمی دانشگاه قم خاطرنشان کرد: اگر بخواهیم اخلاق را در توسعه رعایت کنیم، نه تنها باید به تعریف خیر دست پیدا کنیم، بلکه مجبوریم ملاحظات وظیفه‌گرایانه را وارد الگوی توسعه کنیم.

 

 

وی با اشاره به اینکه ورود وظایف اخلاقی به الگوی توسعه از دو جهت نقش دارد، گفت: مسئله اول این است که تصویری که از حیات انسانی در جامعه داریم باید افراد و نهادهایی باشند که ملاحظات اخلاقی برای آنها مهم است؛ این مسئله الزامات و اقتضائاتی دارد و ما باید تفسیر درستی از الزامات اخلاقی داشته باشیم که این تفسیر باید منطبق با سرچشمه‌های معتبر اسلامی باشد.

 

جوادی افزود: مورد دوم این است که برخی وارد کردن ملاحظات اخلاقی در توسعه را منافی با توسعه یافتگی دانسته‌اند، اما شواهد تجربی روشنی برای آن وجود ندارد و همچنین دلایل دینی زیادی نیز برای رد این ادعا وجود دارد؛ مثلا آیات و روایت بسیاری در خصوص رشد و شکوفایی اقتصادی وارد شده است.

 

 

عضو هیئت علمی دانشگاه قم گفت: ما از لحاظ اخلاق اسلامی با فایده‌گرایی موافق نیستیم، اما این به این معنا نیست که ما خیر عمومی را قبول نداریم.

 

وی ادامه داد: بخش مهمی از الزامات اخلاقی ما در حوزه خیر عمومی تعریف می‌شود، هر چند خیر عمومی را بعنوان غایت در نظر نمی‌گیریم؛ بنابراین باید گفت که اخلاق اسلامی با توسعه در تعارض نیست.

  

جوادی با بیان این مطلب که تصور ما از اخلاق در اخلاق اسلامی شبیه فضیلت گرایی است، خاطرنشان کرد: منظور ما از اخلاق اسلامی این نیست که کسانی را تربیت کنیم که افعال اخلاقی را انجام بدهند، بلکه ما باید زمینه‌ها را به گونه ای فراهم کنیم که افراد و جامعه روحیه اخلاقی و ظرفیت‌های داشته باشند که در شرایط مختلف آنها را به سمت اخلاق‌گرایی سوق دهد.

 

عضو هیئت علمی دانشگاه قم با اشاره به این نکته که الگوی توسعه اسلامی یک الگوی باز است، تصریح کرد: یکی از مولفه‌های الگوی توسعه اسلامی این است که این الگو بسته نیست که تنها یک نفر بتواند آن را مهندسی کند، الگوی توسعه اسلامی یک پروژه باز است و اگر این امکان را برای افراد مختلف فراهم نکنیم که خواهان تجدیدنظر و بازنگری در این توسعه نباشند، این مسئله حاصل امر اخلاقی نخواهد بود.

 

 

وی بیان داشت: الگوی توسعه بیشتر به اخلاق مربوط می‌شود و سازوکارهایی که قرار است به توسعه منتهی شود، مهم‌تر از خود توسعه نهایی است، در واقع الگوی توسعه از ابزارها و فرایندها جدا نیست و این فرایندها نمی‌توانند از ملاحظات اخلاقی جدا باشند.

 

جوادی گفت: توجه به ملاحظات اخلاقی می‌تواند گذرگاه مهمی برای رسیدن به بحث توسعه باشد و الزامات اخلاقی در جامعه اسلامی متفاوت با جامعه‌ای سکولار است، در واقع بی‌توجهی به اخلاق اسلامی توسعه را دشوار خواهد کرد؛ زیرا هم خلاف مبانی اسلامی است و هم اینکه مقاومت مردمی را در مقام اجرای توسعه به همراه خواهد داشت.

 

عضو هیئت علمی دانشگاه قم با بیان این مطلب که مشکل عمده در مهندسی و طراحی اخلاق به مسئله تزاحم ارزش‌ها با هم برمی‌گردد، خاطرنشان کرد: مثلا ما نمی‌دانیم جایگاه ارزش (الف) که در تزاحم ارزش (ب) قرار می‌گیرد در کجای الگوی توسعه قرار دارد و یکی از وظایف ما در الگوی پیشرفت و توسعه لزوم مشخص کردن سلسله مراتب ارزش‌هاست.