جنگی که بی‌صدا روزانه جان هزاران نفر را می‌گیرد

به گزارش گروه سیاسی خبرگزاری دانشجو، در طی قرون گذشته، بسیاری از مردم (بیش از پانصدمیلیون نفر) به‌علت بیماری‌های عفونی مرده‌اند. در بسیاری از جنگ‌ها - به‌ویژه در جنگ‌جهانی دوم - این مرگ‌ها به‌علت انتشار عوامل بیماری‌زا یا سمی بوده‌اند و اکنون این ترس وجود دارد که بسیاری از بیماری‌‌های منجر به مرگ، توسط عوامل طبیعی دست‌کاری شده و تغییریافته، تحت عنوان سلاح بیولوژیک به‌وجود بیایند. این جنگ بیولوژیک، در عصر حاضر با وجود معاهده‌ای پیرامون سلاح‌های بیولوژیک هم‌چنان ادامه دارد.[1] این معاهده در سال 1975 تنظیم شد. این قرارداد - که بر اساس ممنوعیت اختراع، تولید، گسترش و ذخیره سلاح‌های بیولوژیک و هم‌چنین از بین بردن آن‌ها بوده - به‌عنوان معاهده «سلاح‌های بیولوژیک و سمی» شناخته شده و نتیجه تلاش‌های طولانی جامعه بین‌الملل برای تکمیل پروتکل 1925 ژنو بوده است. هم‌چنین، نخستین معاهده خلع سلاح چند جانبه برای ممنوعیت یک دسته‌ِ کلی از سلاح‌‌‌ها تلقی می‌شود.[2][3]

نخستین گزارش استفاده از سلاح‌های بیولوژیک، استفاده‌ رومیان از حیوانات مرده برای آلوده‌سازی ذخایر آبی دشمن بوده؛ که تأثیری دوگانه در کاهش تعداد افراد دشمن و کاهش روحیه جنگجویان داشته است. در مثالی دیگر، مغولان، منجنیق اجساد مبتلا به طاعون را به‌سوی جزیره کریمه پرتاب می‌کردند. برخی از مورخان بر این باورند که این رویداد، علت شیوع طاعون در اروپا در قرون وُسطا بود؛ که 25 میلیون کشته داد.[4]

برای شناسایی سلاح‌های بیولوژیک و دفاع در برابر آن، باید از سه زاویه به آن نگاه شود؛ یا به بیان بهتر می‌توان سلاح‌های بیولوژیک را با سه رویکرد منشأ، هدف (اعم از انسانی، حیوانی و گیاهی) و ابزار دسته‌بندی کرد؛ یعنی یک حمله‌ بیولوژیک با توجه به عواملی از جمله؛

الف. از چه نوع عامل بیولوژیکی استفاده می‌شود. (منشأ)

ب. چه‌طور انتشار پیدا می‌کند. (ابزار انتقال)

ج. چه‌چیزی را مورد حمله قرار می‌دهد. (هدف)

در شکل‌های مختلف ممکن است رخ دهد.[5]

حال، شاید این سؤال مطرح شود که جنگ زیستی یا بیولوژیکی چیست؟! استفاده از عوامل بیولوژیکی از قبیل باکتری‌ها، ویروس‌ها، قارچ‌ها و سموم حاصل از موجودات زنده برای کشتن و یا ناتوان ساختن هدف مورد نظر.[6]

عوامل بیولوژیک، می‌توانند همانند سلاح‌های نظامی بسیار مؤثر باشند. از همین جهت است که با شیوه‌های روانی، از جمله القای ترس، سردرگمی و عدم اطمینان در زندگی روزمره احساس خطر را به‌وجود آورده‌اند.[7] استفاده از عوامل بیولوژیک، می‌تواند آشکار و پنهان باشد. هم‌چنین آن‌ها از سلاح‌های متعارف دیگر به‌دلیل چندین خصوصیت منحصر به‌فرد، متفاوت هستند.[8]

• سلاح‌های بیولوژیک، منحصر به‌فرد هستند. زیرا از ارگانیسم‌های بیماری‌زا ساخته شده‌اند؛ که می‌توانند تولیدمثل و تکثیر داشته و منجر به بیماری و مرگ در میزبان‌های زیادی شوند.
•  
• ساعت‌ها یا روز‌ها طول می‌کشد تا علائم و نشانه‌های آن، در فرد مبتلا آشکار شود.
•  
• سلاح‌های بیولوژیک برای تولید، نسبتاً ارزان هستند.
•  
• انتشار و پخش، کلید کاربردی مؤثر در سلاح‌های بیولوژیکی است. [9]

سلاح‌های بیولوژیک، بر اساس منشأ می‌توانند طبیعی و غیرطبیعی (ساخته دست‌بشر) باشند

این عوامل بیولوژیک، معمولاً در طبیعت یافت می‌شوند؛ اما این امکان وجود دارد که برای افزایش توانایی در ایجاد بیماری، افزایش مقاومت به دارو‌های جدید و یا افزایش انتشار در محیط، آن‌ها را تغییر و یا جهش داد. از این‌رو می‌توان گفت این عوامل از لحاظ «منشأ» به دو دسته‌ طبیعی (موجود در طبیعت) و غیرطبیعی (ساخته‌ دست‌بشر) تقسیم می‌شوند.[10] برای نمونه، ایدز یکی از این بیماری‌هاست؛ که با نقص در دستگاه ایمنی ظاهر می‌شود و ویژگی آن، کاهش سلول‌های ایمنی از نوع T به کم‌تر از دویست سلول در هر میکرولیتر است.[11]

با توجه به مجموعه مقالات ایالات‌متحده، ایدز یک ویروس خاص، تغییر و تحول‌یافته آزمایشگاهی از ویروس ویسنا (Visna) است که برای اولین‌بار در گوسفندان ایسلندی مشاهده شد. در ماه آوریل سال 1984، دکتر «رابرت گایو» (Robert Gallo) درخواست حق ثبت اختراع خود (ویروس HIV) را از ایالات‌متحده در این رابطه نمود. وی، مقاله خوددر ارتباط با این ویروس را در سال 1971 ارائه داد. بین سال‌های 1978-1964، برنامه سری ویروس فدرال، 550 میلیون دلار از پول مالیات به اختراع ایدز اختصاص داد. شواهد علمی کامل و قانع‌کننده‌ای وجود دارد که ویروس ایدز، یک طراحی دوجانبه از برنامه‌های ویروسی ایالات‌متحده است.[12] طبق مطالعات صورت گرفته، ویروس ایدز به‌منظور کاهش جمعیت ساخته شده است.[13]

نمونه دیگری از بیماری با دست‌کاری ژنتیکی بیماری سارس به‌وجود می‌آید. این بیماری، یک سندروم حاد تنفسی است که با تب بالا، لرز، سردرد، بی‌حالی و بدن درد شروع می‌شود. بعد از مدتی، بیمار دچار سرفه‌های خشک شده که می‌تواند پیشروی کرده و منجر به اشکالات تنفسی و کمبود اکسیژن در خون نیز بشود. علائم آزمایشگاهی آن، رادیوگرافی قفسه سینه است که نمایان‌گر ذات‌الریه می‌شود و هم‌چنین آزمایش خون، کاهش میزان پلاکت و کاهش گلبول‌های سفید را نشان می‌دهد.[14] کارشناسان بیماری‌های عفونی روسیه می‌گویند، این بیماری یک سلاح بیولوژیکِ ساخت انسان است. این ویروس، ترکیبی از ویروس اوریون و سرخک است؛ که چنین ترکیبی هرگز نمی‌تواند در طبیعت ظاهر شود و تنها در آزمایشگاه به‌دست می‌آید. اعتقاد بر این است که این عفونت از جنوب چین آغاز شده و بیش از صد کشته و سه‌هزار مبتلا به آن گزارش شده است. [15]

برخی از این سلاح‌ها، طبیعی هستند؛ مثل آبله و سیاه‌زخم. اما تروریست‌ها تمایل دارند از عوامل بیولوژیک برای رسیدن به اهداف خود استفاده کنند؛ چون این عوامل به سختی شناسایی شده و برای چندین ساعت تا چندین روز علائم خود را نشان نمی‌دهند. برخی از این عوامل بیوتروریسم - مانند ویروس آبله - از فردی به فرد دیگر منتقل می‌شود و برخی مانند عامل سیاه‌زخم، نه.

تقسیم‌بندی سلاح‌های بیولوژیک بر اساس هدف

استفاده از سلاح‌های زیستی، می‌تواند «اهداف» متفاوتی داشته باشد؛ از جمله، هدف انسانی، هدف حیوانی و هدف محصولات گیاهی. حمله به انسان، طیف گسترده‌ای دارد. ورودی‌های اصلی انسان در این جنگ بسیار مهم هستند؛ مانند ورودی بویایی (ورود ریزگرد)، ورودی خوردن و آشامیدن (غذای تراریخته)، ورودی پوست (مثل سیاه‌زخم) و ورودی وریدی (خون). گاهی هدف، حوزه‌ زیست‌محیطی است؛ مثل گیاه (کرم ساقه‌خوار برنج) و حیوان (آنفولانزای مرغی) و تب برفکی گوسفند. یک سلاح زیستی می‌تواند منجر به کشتن یک نفر یا جمعیتی بیش از میلیون‌ها نفر شود.

در مورادی که هدف سلاح بیولوژیک انسان است، ایجاد بیماری‌های جدید با دست‌کاری ژنتیکی صورت میگیرد. برای مثال، واکسیناسیون‌های گسترده می‌تواند با آزاد کردن گونه‌های آنفلوانزا با بیماری‌زایی و کشندگی بالا به یک سلاح زیستی تبدیل‌شده و باعث مرگ میلیون‌ها نفر از مردمی شود که سیستم ایمنی‌شان با تزریق واکسن‌های قبلی تضعیف ‌شده است.

یا در مواردی که هدف سلاح بیولوژیک، حیوان باشد مسئله متفاوت است. می‌توان به این نکته اشاره کرد که جنگ بیولوژیک در دام‌ها هدف‌مند است. زیرا انتشار بیماری در میان دام، می‌‌تواند عواقب زیادی داشته باشد. خطرناک‌ترین بیماری‌های حیوانی، بسیار مسری هستند و باعث بروز علائم در درصد بالایی از حیواناتی که در معرض هستند می‌شوند. به‌عنوان مثال، می‌توان به بیماری تب برفکی اشاره کرد. ویروس تب برفکی در مقادیر زیاد، در دستگاه تنفسی فوقانی حیوانات آلوده وجود دارد.[16]

یا ممکن است هدف سلاح بیولوژیک، گیاه باشد. به‌طور کلی، هر عاملی که باعث تخریب اکوسیستم‌ها، کاهش تولید محصولات گیاهی، آلوده شدن محصولات و باعث پخش و شیوع عوامل بیماری‌زا در گیاهان و محصولات آن‌ها بشود، امنیت زنجیره غذایی را به خطر انداخته و نوعی اقدام بیوتروریسم کشاورزی محسوب می‌شود. یکی از جدی‌ترین و مهم‌ترین جنگ‌هایی که در حال حاضر، کشور ما با آن مواجه شده، از جمله ورود آفت به کشور از طریق بذرهای آلوده، واردات بذرهایی که ناباورند و بذرهایی که از لحاظ ژنتیکی تغییر یافته‌اند و دارا یا فاقد ماده‌ای خاص هستند، از مواردی است که کشاورزی را به‌طور جدی مورد تهدید قرار داده است. مثالی از این دست - که بر روی گیاهان یا محصولات آن‌ها تأثیر بگذارند - زیاد است، اما لازم است در مباحث بعدی به‌طور کامل بررسی شوند.[17][18] برای نمونه، استفاده از محصول تراریخته معضلاتی را به‌وجود آورده؛ به‌عنوان‌مثال، بیش از 88 درصد مزارع پنبه به آفت «زنگ پنبه»(Puccinia cacabata) و بیش از هفتاد درصد مزارع به آفت «کرم برگ‌خوار»(Spodoptera littoralis) آلوده شده است.[19]

تقسیم بندی سلاح‌های زیستی بر اساس ابزارهای انتقال

از سویی دیگر، سلاح‌های زیستی با شیوه‌هایی مختلف به هدف می‌رسند؛ که از معمول‌ترین ابزارهای انتقال می‌توان به موارد زیر اشاره کرد؛

• از طریق هوا به‌وسیله ریزگردها؛ این، شیوه‌ای‌ِ مؤثر است. میکروب‌های موجود در هوا، به شکل ذرات ریز، پراکنده‌اند. برای آلوده شدن، یک فرد باید با تنفس مقدار کافی از این ذرات را وارد ریه‌ها بکند تا بیمار شود.[20]
• با استفاده از مواد منفجره (موشک‌، بمب‌ و...)؛ استفاده از شیوه‌های انفجاری برای انتشار، به اندازه ریزگردها در هوا مؤثر نیست. به این دلیل که برخی عوامل بیولوژیک، توسط انفجار متحمل نابودی می‌شوند و معمولاً کم‌تر از پنج درصد از عوامل بیولوژیک قادر به ایجاد بیماری هستند. به‌عنوان مثال، بمب خوشه‌ای E133 از بمب‌های بیولوژیک آمریکاست؛ که در خلال جنگ سرد ساخته شد. هنگامی که این بمب منفجر می‌شود، ذره‌های معلقی از عوامل بیولوژیک را که معمولاً عامل بیماری سیاه‌زخم است در هوا منتشر می‌کند.[21]
• از طریق تزریق به پوست؛ این روش ممکن است برای ترور ایده‌آل باشد؛ اما به احتمال زیاد – به‌دلیل تلفات توده - مورد استفاده قرار نمی‌گیرد.
• از طریق آب و غذا؛ در این مورد، می‌توان به آلوده شدن آب توسط آفت‌کش نباتی Round up اشاره کرد؛ که محصولی از مهندسی ژنتیکی مونسانتو است. این ماده، در صورت وارد شدن در آب آشامیدنی اثرات بسیار زیان‌باری برجای می‌گذارد. بنیادهای کشاورزی افراد ثروت‌مندی چون بیل گیتس و راکفلر، بر روی مواد غذایی حیاتی هم‌چون برنج، ذرت، گندم، سویا و دیگر اقلام مهم کار می‌کنند. که این مواد غذایی دست‌کاری‌شده‌ ژنتیکی به‌عنوان ابزاری برای جنگ‌های بیولوژیک استفاده می‌شوند. در نمونه‌ای دیگر، در سال 2001 شرکت بیوتکنولوژی Epicyte ذرتی را تولید کرد که کشنده اسپرم و عقیم‌کننده مردان است.[22]
• استفاده از پشه‌ها به‌عنوان سلاح زیستی؛ اسناد و شواهد نشان می‌دهد که از پشه‌های آلوده به مالاریا در جنگ‌جهانی دوم به همین منظور استفاده شده است.[23]
• استفاده از تراشه‌های زیستی، مانند تراشه‌های ضدبارداری. این تراشه‌ها تبعات زیادی دارند و فقط پیش‌گیری‌‌کننده نیستند؛ بلکه به‌دلیل عوارضِ هورمون لوونوژسترول، عقیم‌کننده نیز هستند.
• استفاده از مهندسی ژنتیک؛ از این طریق، می‌توان سلاح‌های جدیدی ساخت که بسیار مؤثر‌تر از هم‌تایان طبیعی خود هستند. برای مثال، سیاه‌زخم نامرئی ussr که حاصل ورود یک ژن بیگانه به باکتری باسیلوس آنتراسیس است؛ که موجب تغییر ویژگی‌های ایمنی آن شده و واکسن‌های موجود بر روی آن، ناکارآمد هستند..[24]

مطالب فوق، تنها شرح مختصری از مجموعه‌ِ گسترده‌ سلاح‌های بیولوژیک بوده است. روشن است که هر یک از حوزه‌های این مجموعه باید به‌طور دقیق و جزئی مورد بررسی قرار گیرد؛ تا در نهایت بتواند منجر به بالا رفتن شناخت و هوش‌یاری جامعه و مسئولان نسبت به تهدیدات عصر حاضر شده و در سطحی بالاتر، باعث پیش‌گیری و حل معضلات جامعه شود.