گروه سیاسی خبرگزاری دانشجو - احمد رضاپور؛ اندیشکده «کارنگی» - از برترین اتاق‌های فکر آمریکا که «ویلیام برنز» عضو تیم مذاکره کننده هسته‌ای آمریکا با ایران و رئیس فعلی C.I.A از اعضای آن است، طی گزارشی با عنوان «طالبان چگونه با سایر گروه‌های تندرو مواجه خواهد شد؟» نوشت: طالبان به دنبال تغییر برند خود به عنوان یک جنبش سیاسی میانه رو است. اگرچه این «طالبان جدید» یا «طالبان - ۲» موفق شده تایید برخی از تحلیلگران و مقامات غربی را بگیرد ولی هیچ نشانه‌ای از تمایل شبه نظامیان آن به معتدل کردن افکار افراطی یا تغییر سیاست اجتماعی شان وجود ندارد. به نظر می‌رسد که احتمالاً طالبان به دلیل نیاز به تایید بین‌الملل و آینده کمک‌های اقتصادی، مشتاق تعامل با جامعه جهانی باشد.

طالبان در آغاز رویکرد مثبتی در قبال اقلیت‌های مذهبی در پیش گرفتند و حتی برای مخالفان خود عفو عمومی اعلام کردند. امّا از حرف تا عمل فاصله بسيار است. طالبان با وجود وعده تشکیل دولت فراگیر، از زمان فتح کابل قدرت را قبضه کرده است. عفو بین‌الملل ادعا کرده که طالبان ۹ هزاره‌ای را در ماه جولای به قتل رسانده است. قوم هزاره یکی از بزرگترین اقوام افغانستان هستند که با سرکوب شدیدی در دوران امارت طالبان در دهه ۹۰ میلادی مواجه بودند.

شاخه خراسان داعش چیست؟

ولایتِ خراسان داعش (ISKP/ IS-K) شاخه منطقه‌ای دولت خودخوانده داعش است که عمدتاً در افغانستان عملیات می‌کند. این گروه در ابتدا در ننگرهار - ولایت شرقی افغانستان هم مرز با کشور پاکستان مستقر بود. شاخه خراسان داعش در سال ۲۰۱۵ تشکیل شد و اعضای اولیه آن فرماندهان ناراضی طالبان پاکستان بودند که بدنبال سرنگونی دولت پاکستان هستند. این فرماندهان درپی حمله ارتش پاکستان به استان‌های همجوار شرق افغانستان در سال ۲۰۱۴ به این کشور فرار کردند. ماموریت داعش خراسان بازگرداندن(!) منطقه تاریخی خراسان ــ شامل بخشی از ایران، کل افغانستان و آسیای مرکزی ــ به عنوان بخشی از خلافت جهانی داعش است. شاحه خراسان داعش باوجود تایید و تامین از سوی سازمان اصلی داعش، در عمل شبکه‌ای مستقل است که اعضای سابق گروه‌های به اصطلاح جهادی منطقه جنوب آسیا و آسیای مرکزی نظیر طالبان، القاعده  و شبکه حقانی را به خود جذب کرده است. 

نقشه ولایت «خراسان» در خلافت ادعای داعش

میزان قدرت داعش خراسان در چه سطحی است؟

داعش خراسان در دوران اوج قدرت خود موفق شد هزاران جنگجو را به استخدام خود درآورد و قلمرو تحت کنترل طالبان در ننگرهار، کنر و جوزجان افغانستان را تصرف کند. بخش قابل توجهی از کادر و رهبری داعش خراسان درپی حملات طالبان و عملیات‌های ارتش افغانستان تا سال ۲۰۱۸ متحمل تلفات شدند؛ امّا راه زیادی در نابودی آن وجود دارد. 

کارشناسان معتقدند که داعش خراسان مجدداً خود را به عنوان شبکه‌ای از سلول‌های زیرزمینی در مراکز شهرها نظیر کابل و جلال آباد بازسازی کرده است. طبق گزارشات، سلول‌های زیرزمینی داعش خراسان، سلسله حملات تروریستی با تلفات بالا را انجام داده است که طی آن مراکز مذهبی شیعه، تجمعات عمومی، بیمارستان‌ها و مدارس را هدف قرار داده‌اند. 

ولایت «ننگرهار» و «کنر» در جنوب افغانستان و هم مرز با پاکستان واقع شده است. شهر «جلال آباد» مرکز ولایت ننگرهار است

داعش خراسان در چهارماه اول سال جاری میلادی فقط ۷۷ حمله تروریستی در افغانستان انجام داده که نشان دهنده افزایش قابل توجهی نسبت به مدت مشابه در سال ۲۰۲۰ است. مرگبارترین حمله داعش خراسان در افغانستان روز ۲۶ آگوست/ ۴ شهریور بود که سازمان طی یک حمله انتحاری در فرودگاه کابل حداقل ۱۷۰ شهروند افغان را کشت. ادعای صریح داعش خراسان مبنی بر ارتباط با شبکه جهانی به اصطلاح جَ-ه-ا-د، تاکتیک‌های افراطی و حملات مرگبار به این گروه کمک کرده تا طیف متنوعی از شبه نظامیان تندرو به صفوف خود جذب کند. 

نقطه تقاطع طالبان، شبکه حقانی، القاعده و داعش خراسان کجاست؟

دورنمای این شبه نظامیان مستقر در افغانستان پیچیده تر از آن است که در این مقال بگنجد. رابطه‌ سه گروه اصلی یعنی طالبان، شبکه حقانی و القاعده به زمان جهاد افغان‌ها علیه نیروهای شوروی سابق بازمی‌گردد و در طول زمان با تجربه جنگ با آمریکا/ناتو و پیوند خانوادگی این رابطه تقویت شده است. 

طالبان و شبکه حقانی در سطح بالا با یکدیگر ادغام شده‌اند: «سراج الدین حقانی» رهبر «شبکه حقانی» در واقع معاون «مولوی هبت الله آخوندزاده» رهبر طالبان است. شبکه حقانی زیر چتر طالبان می‌جنگند امّا در مناطق اصلی عملیاتی خود در شرق افغانستان به صورت نسبی استقلال عملیاتی دارد.

ساختار سلسله مراتب طالبان | منبع: BBC عربی

یکی از رهبران اصلی شبکه در پاسخ به این سوال که «شبکه حقانی گروهی مجزا از طالبان است؟» گفت: «ما همه طالبان هستیم.» سازمان اطلاعاتی پاکستان (ISI) حامی مشترک خارجی طالبان و شبکه حقانی است که از این گروه‌ها به عنوان حصاری در مقابل نفوذ هند در افغانستان پشتیبانی می‌کند. 

اندیشکده کارنگی مدعی است: شبکه حقانی رابط اصلی میان طالبان و القاعده است. هر سه این گروه‌ها رابطه‌ای خصمانه با داعش خراسان دارند که بخشی از آن به دلیل سوء استفاده داعش از درگیری داخلی این شبکه حقانی، طالبان و القاعده با هدف شکار اعضای ناراضی آن‌هاست. 

تاریخچه رابطه طالبان و داعش خراسان چیست؟

طالبان و داعش دشمنان خونی یکدیگر هستند. دو گروه بر سر منابع، جذب نیرو و قلمرو در شرق  و شمال افغانستان شدیداً با هم رقابت کردند. طالبان مکرراً با داعش درگیر شده‌اند تا کنترل چندین منطقه روستایی در ولایات ننگرها و کونار را بازپس بگیرند؛ این مناطق جایی است که داعش در ابتدا توانسته بود در آن جا پایگاه ایجاد کند. 

طالبان پس از تسلط بر کابل، به سرعت جنگنجویان داعش در زندان نظیر «مولوی صیاءالحق» معروف به «ابوعمر خراسانی» - رهبر پیشین داعش خراسان را اعدام کرد. رهبران داعش خراسان طالبان را ملی گرایان کثیف می‌دانند؛ زیرا دستور کار طالبان حکمرانی در افغانستان است برعکس آرزوی داعش خراسان که برپایی خلافت جهانی است. داعش خراسان طالبان را پس از امضاء توافق صلح با آمریکا در فوریه ۲۰۲۰ / اسفند ۱۳۹۸ دست نشانده ایالات متحده در افغانستان معرفی می‌کند.

مولوی ضیاءالحق» معروف به «ابوعمر خراسانی» - رهبر پیشین داعش خراسان

طالبان پس از تسلط بر کابل در اولین اقدام «ابوعمر خراسانی» را اعدام کرد

داعش خراسان چند روز بعد از حمله به فرودگاه کابل بیانیه‌ای طولانی منتشر کرد و در آن طالبان را به عنوان شبه نظامیان پاکستان خطاب کرد که اشاره بر پشتیبانی پاکستان از طالب دارد. داعش خراسان با این کار درصدد بود تا به مشروعیت ادعای طالبان مبنی بر یک گروه ملی گرای افغانستانی خدشه وارد کند.  داعش خراسان از حمله به فرودگاه کابل استفاده کرد تا اعتبار جهانی خود را صیقل بدهد و خود را تنها گروهی در افغانستان معرفی کند که همزمان با نیروهای خارجی و طالبان به عنوان دست نشانده دولت بایدن و به دلیل همکاری با آمریکا می‌جنگد. 

طالبان متعهد به توقف فعالیت گروه‌هایی نظیر القاعده شده است. آیا پایبند می‌ماند؟

سخت است که پیش بینی کنیم طالبان به این تعهد خود عمل کند که افغانستان نباید پناهگاه امنی برای القاعده باشد. اگرچه طالبان شروع به شناسایی، محدود کردن و رصد جنگجویان خارجی مرتبط با القاعده کرده امّا رهبری طالبان به طور موثری متعهد به محدود کردن تهدید القاعده یا وابستگان آن در شبه قاره هند نشده است، چه برسد به اینکه رابطه خود را با این گروه قطع کند. 

اندیشکده کارنگی مدعی است: طالبان احتمالاً در ازای تامین مالی و آموزش مهارت‌های ویژه نظیر ساخت بمب، پناهگاه امنی برای رهبران القاعده در جنوب و شرق افغانستان در مجاورت مرز مشترک با پاکستان فراهم می‌کنند. در واقع، جنگجویان القاعده کنار طالبان در جنگ با نیروهای امنیتی افغان و نیروهای آمریکا در مناطق تحت کنترل طالبان کشته شده‌اند. نقل است که طالبان هنگام ورود به پایتخت، هزاران شبه نظامی شامل عوامل القاعده و جنگجویان طالبان و شبکه حقانی را از دو زندان کابل آزاد کرد.

پیامدهای امنیتی احیاء داعش خراسان برای منطقه و جهان چیست؟

دغدغه امنیتی اصلی قدرت‌های منطقه‌ای و جهانی، ممانعت از تبدیل افغانستان به پناهگاهی امن برای نیرو‌های به اصطلاح جهادی سراسر جهان مانند قبل از ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ است. کارشناسان امنیتی معتقدند که داعش خراسان تهدید فوری برای جهان نیست؛ حداقل تا وقتی که بتواند قلمروی خود را در افغانستان گسترش دهد. امّا ماجرای حمله به فرودگاه کابل زنگ خطر را در پایتحت‌های منطقه از تاشکند تا اسلام آباد به صدا در آورد. 

داعش خراسان به دلیل توانایی در «بیرون کشیدن و جذبِ جنگجویان طالب» و «انجام حملات پیچیده علیه شهروندان و تاسیسات دولتی» تهدید داخلی قدرتمندی برای حکومت طالبان است. این گروه در صورتی که بتواند مناطق روستایی در ولایاتی نظیر ننگرهار و کونار در طول مرز مشترک با پاکستان را پس بگیرد، می‌تواند در سطحی گسترده تبدیل به چالش مستقیم طالبان شود. 

تجدید قوای داعش خراسان در افغانستان برای هند نگران کننده است. هندوستان روابط نزدیکی با دولت اشرف غنی و حامد کرزی داشت. در نتیجه به تعامل با طالبان بی میل است. دهلی نو بیش از ۳ میلیارد دلار برای توسعه و بازسازی افغانستان سرمایه‌گذاری کرد. چالش امنیتی اصلی هندوستان در افغانستان جلوگیری از استقرار شبه نظامیان ضد هند و  تحت الحمایه سازمان اطلاعات پاکستان است. برای این منظور، هند تماس دیپلماتیک با طالبان را آغاز کرده تا بر نگرانی خود پیرامون خیزش تروریسم در آینده از افغانستان تأکید کند. 

مضاف بر این، داعش خراسان تهدیدی بیشتر برای امنیت داخلی پاکستان است، زیرا قادر است از شکاف شیعه و سنّی در این کشور سوء استفاده کند. از اوایل سال جاری میلادی، داعش خراسان دسترسی خود را به جنوب بلوچستان پاکستان گسترش داده است.  گزارش شده که داعش خراسان در این منطقه با لشکر جهنگوی در همکاری برای حمله به اقلیت شیعیان هزاره‌ای هستند.

*مطالب «اندیشکده کارنگی» صرفاً جهت آگاهی مخاطبان از ادعاها و نگرش این اتاق فکر غربی ترجمه شده است.