سلیم‌ بن ‌قيس؛ یاری که در شرایط خفقان اسرار آل‌الله را ثبت و حفظ كرد

گروه دين و انديشه «خبرگزاري دانشجو»، زينب صارم، امام صادق (ع) مي فرمايد: «هر كس از پيروان و دوستداران ما كتاب سليم بن قيس هلالى را نداشته باشد، از سرنوشت و سرگذشت ما چيزى ندارد و نمى‏داند. كتاب سليم الفباى تشيع است، رازى از رازهاى خاندان محمد است كه بر او درود باد.»

در يك جمع‌بندى از زندگانى سليم مى‏توان روحيات و اخلاقيات او را چنين تحليل كرد كه بسيار كم‏اند افرادى كه بتوانند مرد ميدان شمشير باشند و در همان حال در ميدان‌هاى علم و قلم گام نهند؛ زيرا هر يك از دو جهت اقتضاى روحى خاصى دارد و جمع بين هر دو را مشكل مى‏نمايد.

سليم بن قيس از كسانى است كه اين دو جنبه در او جمع شده است. او با قدم در ميدان‌هاى هولناك جنگ‌هاى جمل و صفين و نهروان، وظيفه خطير خود را در جنبه‏هاى عقيدتى و عملى به انجام رساند. در حالى‌ كه قبل از آن و همزمان با جنگ‌ها و بعد از آن دست از فراگيرى معارف و تاريخ و نيز تأليف و تدوين آنها برنداشت و در نتيجه اين يادگار گرانقدر را براى ما باقى گذاشت.

از همه اينها گذشته، دو روحيه بسيار مهم در سليم وجود داشته كه در سايه آن توانسته است چنين كتابى تأليف و آن را حفظ كند و به نسل هاى بعد از خود برساند:

با توجه به اينكه سليم فقط در پنج سال حكومت امير المؤمنين (ع) آزاد بوده و قبل و بعد از آن در شرايط اختناق بسيار شديدى به سر مى‏برده، پيداست كه جز با حالت كتمان نمى‏توانسته چنين كتابى را تأليف كند. در حكومت عمر و عثمان كه تدوين حديث به هر صورتى ممنوع بود، سليم نه تنها كتاب تدوين كرد، بلكه مطالب كتابش هم بر ضد حكومت وقت بود و اگر از كار او مطلع مى‏شدند هم خود او و هم كتابش را نابود مى‏كردند!

بعد از شهادت امير المؤمنين (ع) كه بار ديگر اختناق شديد اجتماعى عليه شيعيان در دوران معاويه و يزيد و مروانيان حاكم شد، سليم آنقدر در كتمان كار خود با مهارت عمل كرد كه توانست علاوه بر حفظ كتاب خود و ادامه تدوين آن، از اسرار معاويه هم اطلاع پيدا كرده و آنها را در كتاب خود ثبت كند كه نامه محرمانه معاويه به زياد از نمونه‏هاى آن است.

سليم بن قيس به‌عنوان يك مؤلف، از آن جهت مورد توجه خاص است كه در اكثر مطالب مندرج در كتابش شخصا حضور داشته و يا از كسانى كه شخصا حضور داشته‏اند، نقل كرده است و در نقل خود جز موثقين به كسى اعتماد نكرده است. اين اخلاق كه بايد همواره با مؤلف باشد، در سليم به حد بالايى وجود داشته، آن هم در عصرى كه هنوز قواعد مفصلى براى تأليف كتاب مطرح نبوده است.

سليم هنگام يادگيرى مطالب، سؤالاتى را كه احتمالا به ذهن خطور مى‏كند، شخصا مطرح مى‏كرد و جواب آنها را نيز مى‏گرفت. از سويى زمان روايت و مكان آن و شرايطى كه در آن حادثه اتفاق افتاده همه را ثبت مى‏نمود. او براى اطمينان و محكم‌كارى، مطالب را بر ائمه عليهم السّلام عرضه مى‏كرد تا يك بار ديگر از صحت آن اطمينان حاصل كند.

وي براى به دست آوردن جزئيات بيشتر قضايا، سفرهاي متعدد را به خود تحميل مي كرد تا يك جريان را از چند نفر سؤال كند. سليم سؤالات مهمى در جنبه‏هاى عقيدتى از ائمه پرسيده و جواب آنها را ثبت كرده است، حتى گاهى از دشمنان اهل بيت (ع) درباره كارها و بدعت‌هايشان سؤال مى‏كرد و از زبان خودشان اقرار مى‏گرفت.

هر گاه سليم متوجه يك واقعه مهم در بلاد اسلامى مى‏شد، سعى مى‏كرد شخصا حاضر شود تا دقيقا آنچه اتفاق مى‏افتد، ثبت نمايد كه حضور او در سفر معاويه به مدينه از نمونه‏هاى آن است.

پس از چنين زحمات طاقت فرسا و تلاش بى‏وقفه و نيز در سايه كتمان شديد و دقت كامل در ثبت و ضبط قضايا، اينك سليم ثمره 60 سال زحمتش را در مقابل خود مى‏بيند و در اين حال با آخرين ضربه از طرف دشمنان امير المؤمنين (ع) روبرو مى‏شود. اينك سليم و كتابش با چنگال خون آشامى همچون حجاج روبرو هستند و اين سليم است كه بايد آخرين تصميم را بگيرد.

در سال 75 هجرى، حجاج بن يوسف ثقفى از طرف عبدالملك بن مروان حاكم عراق شد و وارد كوفه گرديد. از اولين كسانى كه حجاج سراغش را گرفت سليم بن قيس بود؛ چرا كه سابقه او با امير المؤمنين (ع) روشن بود.

به همين جهت با ورود حجاج، سليم بن قيس به همراه كتابش از عراق فرار كرد و به سمت ايران آمد تا در سرزمين فارس در نزديكى شيراز به شهر بزرگى به نام «نوبندجان» رسيد. سليم در اين تبعيد ناخواسته كه علتى جز ولايت امير المؤمنين عليه السّلام نداشت، 77 سالگى عمر خود را مى‏گذراند.

در شهر نوبندجان، سليم با جوانى كه 14 سال از عمرش مى‏گذشت و نامش «ابان» بود ملاقات كرد. البته جنبه آشنايى بين سليم و ابان معلوم نيست كه آيا فاميل بوده‏اند و يا سابقه دوستى داشته‏اند يا يك اتفاق و تصادف بوده است، ولى به هر حال سليم در خانه پدرى ابان بن ابى عياش اقامت كرد.

سليم از آن رو كه به كسى محتاج بود كه بتواند امانت بزرگ و ثمره عمرش را به خوبى حفظ كند و آن را سالم به نسل‌هاى بعد منتقل كند، به فكر تربيت عقيدتى ابان افتاد و آهسته آهسته او را با حقايق گذشته تاريخ اسلام آشنا كرد و وقايع بعد از پيامبر (ص) را براى او تشريح نمود و بدين وسيله او را متوجه شرائط موجود نمود.

ابان درباره مدتى كه با سليم معاشرت داشته چنين مى‏گويد: «او پيرمردى اهل عبادت بود و چهره‏اى نورانى داشت. بسيار پرتلاش، صاحب نفسى بزرگوار و حزنى طولانى بود. او استتار را دوست مى‏داشت و از اشتهار پرهيز مى‏كرد». سليم هم درباره ابان گفته است: «من با تو معاشرت داشتم و جز آن گونه كه دوست مى‏داشتم چيزى نديدم». بدين ترتيب شرائط عقيدتى و فكرى بين ابان و سليم براى تحويل كتاب آماده شده بود.

ديرى نگذشت كه سليم احساس كرد در سرزمين غربت، عمرش به پايان خود نزديك مى‏شود و مهم‌ترين مسئله براى او حفظ كتابش بود. كتابى كه سر‌تا‌سر آن بيان مظلوميت اهل بيت عليهم السلام و افشاى بدعت‌ها و جنايات غاصبين خلافت بود و مى توانست چراغ هدايتى براى نسل‌هاى آينده باشد تا بتوانند دوستان را از دشمنان تشخيص دهند.

كتابى كه در يك نگاه مجموعه‏اى از معارف و تاريخ اسلام بود كه بايد به عنوان پايه تولى و تبرى تلقى شود. در مسائل مربوط به تولى شامل مطالبى همچون امامت 12 امام (ع) و ذكر نام ايشان، فضائل اهل بيت (ع)، احتجاج‌ها و اتمام حجت‏هاى اميرالمؤمنين و امام حسن و امام حسين عليهم السلام و اصحابشان در مقابل غاصبين خلافت و بيانات كاملى از ائمه عليهم السلام در معارف اسلام بود.

از سوى ديگر در جنبه‏هاى تبرى شامل پيشگويى‏هاى پيامبر (ص) درباره اختلافات امت و فتنه‏هاى بعد از آن حضرت و نيز در باره ظلم قريش و غصب حقوق اهل بيت عليهم السلام، رفتار منافقين در زمان پيامبر (ص)، اخبار مفصلى از غصب خلافت و شهادت حضرت زهرا (س) و فرزندش محسن، ذكر مطاعن غاصبين خلافت به‌خصوص اصحاب صحيفه ملعونه، گوشه‏هاى مهمى از جنگ‌هاى جمل و صفين و نهروان، اخبارى از فتنه‏هاى معاويه بعد از اميرالمؤمنين عليه السلام و جنايات او نسبت به شيعيان بود.

از يك سو با توجه به محتواى كتاب ممكن بود با در دسترس ماندن آن، به دست نااهلان برساند و مسئله‏اى ايجاد كند و از سوى ديگر، از بين بردن آن به قيمت نابود كردن زحمات پرارزش او بود. بالاخره فردى كه سليم توانست به‌عنوان حافظ كتابش به او اعتماد كند، كسى جز ابان بن ابى عياش -تربيت‏شده خود سليم- نبود.

سليم مسئله كتابش را با ابان در ميان گذاشت و سرگذشت خود را در تأليف كتاب براى او تشريح كرد و او را متوجه اين نكته كرد كه مطالب اين كتاب براى جامعه‏اى كه با سيره ابوبكر، عمر، عثمان و معاويه پرورش يافته‏اند قابل تحمل نخواهد بود و نبايد در دسترس هر نااهلى قرار بگيرد.

بعد از آن، طى برنامه‏اى دقيق كتاب خود را رسما به او تحويل داد كه مراحل آن چنين بود:
  

اولا: ابان را از نظر اعتقادى و امانتدارى مورد آزمايش قرار داد و از هر دو جهت مطمئن شد.

ثانيا: سه شرط اساسى با ابان قرار داد و در مورد آنها عهد و پيمان الهى از او گرفت كه از اين قرارند:
- تا سليم زنده است از كتاب و مطالب آن به كسى خبر ندهد.
- پس از رحلت او نيز كتاب و مطالبش را جز به موثقين از شيعه خبر ندهد.
- هنگام مرگ كتاب را به شخصى موثق و ديندار از شيعه بسپارد.

ثالثا: تمام كتاب را براى ابان قرائت كرد و او به دقت گوش فرا داد تا در مطالب آن جاى ابهامى نماند.

رابعا: با دستان خود كتاب را به‌طور رسمى به دست ابان داد و به‌ عبارت ديگر آن را تحويل او داد تا در اداى امانت وظيفه خويش را به‌طور كامل به انجام رسانده باشد.

در اواخر سال 76 هجرى، سليم در شهر نوبندجان فارس در سن 78 سالگى بدرود حيات گفت و ظاهرا در همان شهر به خاك سپرده شد. او در حالى كه بيش از 60 سال از عمر شريفش را در راه احياي ولايت اهل بيت (ع) سپرى كرده بود به ديدار مواليانش شتافت و اين يادگار بزرگ را از خود بر جاى گذاشت. رحمت خدا بر روان پاكش باد.

بعد از آن، ابان در حالى كه كتاب سليم را همراه داشت خدمت امام سجاد (ع) رسيد. ابوالطفيل و عمر بن ابى سلمه، دو صحابى پيامبر (ص) نيز در خدمت حضرت حضور داشتند. او كتاب سليم را خدمت آن حضرت تقديم كرد تا كلامى درباره كتاب و مؤلفش از آن حضرت بشنود.

امام عليه السلام دستور دادند تا كتاب سليم نزد آن حضرت قرائت شود. ابو الطفيل و عمر بن ابى سلمه، سه روز- از صبح تا شب- در حضور امام زين العابدين عليه السلام مى‏نشستند و كتاب را مى‏خواندند و آن حضرت استماع مى‏فرمودند. اين برنامه، عنايتى بس عجيب را در شأن اين كتاب مى‏رساند كه امام معصوم عليه السلام سه روز بنشيند تا كتاب يكى از اصحابش را كه از دنيا رفته در محضرش بخوانند.

قرائت‏كنندگان هم دو نفر از بزرگان اصحاب پيامبر صلى اللَّه عليه و آله بودند كه تا آن زمان حيات داشتند. اهميت ديگر مطلب اينكه امام عليه السلام بدون قرائت هم مى‏توانستند مطلبى در باره‏ كتاب بفرمايند، ولى شكل رسمى قرائت را اجرا كردند تا هيچ شبهه‏اى در بين نماند و همه بدانند آن حضرت كلمه كلمه كتاب را مورد توجه قرار داده‏اند.

پس از قرائت كامل كتاب، همه در انتظار سخن امام عليه السلام بودند. لبان مبارك حضرت با كلامى نورانى در شأن سليم و كتابش گشوده شد و فرمودند: «سليم راست گفته است، خدا او را رحمت كند. همه اينها احاديث ما است كه نزد ما شناخته شده است.»

اين سخن در حقيقت امضا و مهر تأييد الهى از لسان حجة اللَّه بود كه اصالت و اعتبار كتاب سليم را به ثبت رسانيد و آن را جاودانى ساخت و سندى محكم براى اين كتاب بنيادى اسلام گرديد. ابو الطفيل و عمر بن ابى سلمه هم گفتند: «تمام احاديث آن را از امير المؤمنين عليه السلام و از سلمان و ابوذر و مقداد شنيده‏ايم.»

از اين رهگذر معلوم مى‏شود كه كتاب سليم با محتواى شيعى آن، به‌راحتى مى‏تواند تكليف بقيه فرق اسلامى را تعيين كند و اين را قبل از كتاب سليم، احاديث متواتر منقول از پيامبر صلى اللَّه عليه و آله تعيين كرده است.

و سرانجام، اين مجلس پس از سه روز با اين نتيجه گرانب‌ها در مورد سليم و كتابش پايان يافت.