تفاوت نگاه آیت‌الله خامنه‌ای و شهید مطهری به شریعتی از کجا ناشی می‌شود؟ / چالش‌هایی که روحانیون با شریعتی دارند

به گزارش خبرنگار اندیشه «خبرگزاری دانشجو»، نشست رونمایی و نقد کتاب «شریعتی، دین و جامعه» که به کوشش عبدالحسین خسروپناه و مهدی عبداللهی گردآوری شده عصر دیروز با حضور مهدی عبداللهی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه؛ دکتر رضا شاکری، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی جهاد دانشگاهی و دکتر سید حسن شهرستانی، عضو هیئت علمی دانشگاه هنر و شاگرد دکتر شریعتی در فرهنگسرای اندیشه برگزار شد.

عبداللهی با اشاره به فصل‌های کتاب گفت: این کتاب که عنوان فرعی آن «نقد دیدگاه‌های دین‌شناختی دکتر شریعتی» است، 12 مقاله دارد که برای کانون اندیشه جوان نوشته شده است. برخی از فصول این کتاب عبارتند از: انسان‌شناسی، اسلام‌شناسی، دین ایدئولوژیک، تشیع سرخ علوی و تشیع سیاه صفوی، امامت، زن از دیدگاه دکتر شریعتی و ... .

وی با بیان این که در این کتاب نویسندگان تلاش داشتند از دایره انصاف علمی خارج نشوند، بیان داشت: سعی شده اندیشه های دکتر فارغ از شخصیت ایشان مورد بررسی قرار گیرد و شریعتی از متن آثارش واکاوی شود؛ چون شخصیت دکتر گرفتار طرفداران و دشمنان زیادی است و ما تلاش کردیم گرفتار حب و بغض نشویم. اندیشه های دکتر شریعتی هنوز در جامعه ما وجود دارد و او یکی از روشنفکران زنده جامعه دانشگاهی ما است.

عضو هیات علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی خاطرنشان کرد: ما سعی کردیم با ادله متقن نقدهایی که بر دیدگاه های دکتر وارد بود را مطرح کنیم که عمده اشکالاتی که به دکتر شریعتی وارد است این است که دیدگاه های او با آنچه در متون دینی ما وجود دارد فاصله زیادی دارد.

در ادامه نشست دکتر سید حسن شهرستانی با بیان این که ما جزو ملت های عاطفی هستیم گفت: در ملت های عاطفی افراط و تفریط زیادی وجود دارد. شریعتی هم از این قاعده مستثنی نیست اما وقتی به ایشان توهین می شد ما عکس‌العمل نشان می دادیم اما ایشان پخته تر عمل می کرد. در زمان حیات دکتر ما معتقد بودیم مخاطبین دکتر دو دسته بودند. با توجه به این که دکتر سیگار می کشید برخی می گفتند شریعتی آدم بدی است چون سیگار می کشد و برخی هم می گفتند سیگار کشیدن خوب است چون شریعتی سیگار می کشد. یعنی در نقدها تا این اندازه افراط و تفریط بود.

عضو هیات علمی دانشگاه هنر ضمن بیان این مطلب که باید به زمانه‌ای که گفتار در آن صورت گرفته توجه داشته باشیم تصریح کرد: دوره دکتر شریعتی، دوره التهاب، اضطراب و عجله است و احساس روشنفکرانی مانند دکتر و خود ما این بود که در هر کلاسی صحبت می کردیم فکر می کردیم این آخرین کلاس است چون ساواک هر لحظه ممکن بود ما را دستگیر کند. پس ما باید واژه ها را با توجه به زمان خود تعبیر کنیم زیرا در آن دوره وقت تتبع در مورد به کار گیری واژه ها نبود.

شهرستانی افزود: واژه ها و تعابیر آن دوران نیز با آنچه اکنون به کار می بریم متفاوت است. مثلا شریعتی واژه ایدئولوژی را در مقابل یک فرهنگ تخدیری به کار می برد نه به معنای ماتریالیستی آن که در کنه واژه ایدئولوژی وجود دارد.

سخنران بعدی نشست دکتر رضا شاکری عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی جهاد دانشگاهی بود. وی با بیان این مطلب که در این کتاب شخصیت حقیقی دکتر شریعتی بررسی نشده و این کار درستی است خاطرنشان کرد: در این کتاب حب و بغضی مشاهده نمی شود که این مساله باعث می شود ما ارتباط راحت تری با نویسندگان برقرار کنیم. علاوه بر این، کتاب کیفیت چاپ و طرح روی جلد بسیار خوبی دارد و می توانیم نگرانی و امیدواری شریعتی را در عکس روی جلد ببینیم. از سوی دیگر، کتاب مخاطب محور است که این از مزیت های آن محسوب می شود.

عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم انسانی جهاد دانشگاهی گفت: ما یک دوره شریعتی شناسی در کشور داشتیم که شامل شریعتی سرایی و شریعتی زدایی بود که هر دو بعد شناختی داشتند. شناخت و معرفت، تعلقی در ما ایجاد می کند که مفید است، اما وقتی می خواهیم کار عالمانه ای انجام دهیم باید مراقب این روزنه های شناخت باشیم.

وی با بیان این مطلب که در کشور ما انواع شریعتی شناسی باب شد تصریح کرد: در شرایط فعلی به شریعتی پژوهی نیاز داریم که آگاهانه بودن را در ما تقویت می کند. پژوهش، بی طرفی ما را تا حدودی تضمین می کند و ما باید به ضوابط پژوهش وفادار بمانیم چون ابزار سنجش و داوری باعث می شود از وارد کردن علایق خودمان در پژوهش پرهیز نماییم.

شاکری گفت: ما یک شریعتی به عنوان یک شخصیت حقیقی داریم که دارای زندگی زمانی و مکانی است. در این مورد علی رهنما کتابی با عنوان «شریعتی، مسلمانی در جستجوی نا کجا آباد» نوشته است که به بعد شخصیتی دکتر می پردازد. علاوه بر این، یک شریعتی به عنوان متن داریم که عبارت از آثاری است که از او در اختیار داریم و می توانیم از آن برای شریعتی پژوهی استفاده نماییم. قسمت سوم هم شارحان و مفسران شریعتی هستند که دیدگاه خود را در مورد آثار وی ارائه داده‌اند.

عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم انسانی جهاد دانشگاهی با بیان اینکه من شریعتی متن را ترجیح می دهم اظهار داشت: هر کس سراغ شریعتی می رود با درد و پرسش این کار را انجام می دهد. علت اهمیت متن شریعتی هم این است که هر متنی در مورد او استقلال و موجودیت خود را دارد. متن یک موجود زنده است که در مقابل خوانش ما مقاومت می کند و ما را می سازد. هر چه حشر و نشر ما با متن صمیمی‌تر و مسأله‌مندتر باشد متن، امکانات خود را در اختیار ما قرار می دهد.

شاکری خاطرنشان کرد: شریعتی به ناسازه‌ای در تاریخ ما به عنوان یک متغیر رسیده بود. او سعی داشت بر محور این ناسازه معرفت جدیدی را سامان دهد و اعتقاد داشت متغیر از دستور کار ما خارج شده و نتوانسته خود را به آن ثابت نهادینه شده نزدیک کند. برای همین بسیاری از فرصت های هویت یابی ما از دست می رود. شریعتی دریافت که متغیر بزرگ، «انسان» و ثابت، «تاریخ» است. او فهمید انسان باید به عنوان یک متغیر توسط ثابت به رسمیت شناخته شود.

وی در ادامه گفت: او مساله متغیر انسانی را مد نظر داشت که چگونه به یک آگاهی مسئولانه برسد. شریعتی وقتی می‌خواست از پیامبر (ص) بگوید او را به عنوان یک انسان آگاه مسئول تصویر می کرد که شایستگی پیامبری را کسب کرده بود. شریعتی ایران را هنرمندان به صورت یک انسان به تصویر می کشد و می گوید ایران انسانی بود که احساس می کرد به یک حادثه و رویداد نیازمند است و به همین دلیل اسلام آورد نه به دلیل فقر و بی عدالتی.

عبداللهی در ادامه نشست با بیان این نکته که اختلاف بین صاحبنظران در مورد شریعتی به قضاوت در مورد او برمی‌گردد بیان داشت: ما با دو شریعتی مواجه هستیم: شریعتی به عنوان شخصیت حقیقی و شریعتی به عنوان متن.

وی افزود: شریعتی به قول شهید بهشتی شخصیتی در مسیر «شدن» و تکامل است. این که برخی از افراد انتقادات به دکتر را بر نمی تابند و همچنین توصیفات مثبت در مورد ایشان ناظر به همین شخصیت دکتر است. در بعد دوم برخی فارغ از شخصیت دکتر به مطالعه اندیشه های او پرداخته اند. دیدگاه شهید بهشتی و آیت الله خامنه ای ناظر به شخصیت دکتر است و انتقادات شهید مطهری و آیت الله مصباح یزدی ناظر به شریعتی متن است.

عضو هیات علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه با اشاره به این که شریعتی آسیب شناسی دقیقی از جامعه آن روز ایران داشت و درد ایران را به خوبی شناخته بود گفت: او از خود بیگانگی قشر توده و نخبه را تشخیص داده بود و با این آسیب شناسی ندای بازگشت به خویشتن را سر داد که در این مورد موفق بود، اما در مرتبه درمان درد، نسخه شریعتی اشکالات اساسی دارد. آنچه برای ما مفید است شریعتی فارغ از حب و بغض هاست و باید به فهم بی طرفانه آراء و نقد ضابطه مند اندیشه های او بپردازیم.

عبداللهی با بیان این که یکی از انتقادات وارده به شریعتی تاثیر ایشان از مکاتب غربی در فهم اسلام بوده و خود دکتر به این مساله تصریح نموده است خاطر نشان کرد: ایشان در بعد معرفت شناسی دینی سراغ مکاتب غربی رفته که یک روش نادرست است؛ زیرا برای پژوهش در باب دیدگاه های دینی قبل از هر چیز باید به متون دینی مراجعه کرد.

وی افزود: انتقاد دیگر به شریعتی این است که او زبان دین را نمادین دانسته است. مثلا او در باب دنیا و آخرت می گوید زبان قرآن واقع گرا نیست، بلکه نمادین است و دنیا و آخرت هم یک ظرف مکانی نیست و نمادین است. دکتر می گوید دنیا یعنی این که خودبین باشی اما اگر از خود فراتر رفتی این آخرت است.

پس از عبداللهی، دکتر شهرستانی به بیان سخنانی پرداخت و گفت: شریعتی می گفت من استادیار دائم العمر هستم یعنی نمی گذاشتند به دانشیاری برسد. در ابتدای مقاله «دین ایدئولوژیک» این کتاب یک جمله تند از شهید مطهری گذاشته شده که شریعتی از نظر اسلامی صفر است اما نباید این کار انجام می شد؛ زیرا با این کار از همان ابتدا تکلیف خواننده با متن مشخص شده و این کلمات تند قوت علمی مقاله را گرفته است.

وی با اشاره به مقاله زن از دیدگاه شریعتی بیان داشت: شریعتی نسبت به این مساله نگاه جامعه شناسانه صرف دارد. وقتی او از زن سنتی انتقاد می کند باید توجه داشته باشیم که زن سنتی الزاما زن مذهبی نیست بلکه ممکن است زنی سنتی باشد اما مذهبی نباشد.

در ادامه نشست شاکری با اشاره به چالش روحانیون با شریعتی بیان داشت: روحانیون دو نوع چالش نهادی و معرفتی با شریعتی دارند. در چالش نهادی افرادی مانند آقای حمید روحانی به عنوان روحانی و از جایگاه نقش خود با او دچار چالش می شوند و در بعد معرفتی افرادی مانند آیت الله مکارم شیرازی و آیت الله مصباح یزدی با اندیشه های او چالش دارند.

وی افزود: دغدغه اصلی چالش نهادی متولی دانستن خود برای دفاع از یک ثابت است. اساس این کتاب دفاع کلامی از دین است که دفاع کلامی یک دفاع ثابت است. علم کلام از حیثیت دین در مقابل علم جدید دفاع می کند و نمایندگان این علم افرادی مانند علامه جعفری، آیت الله مکارم شیرازی و آیت الله مصباح یزدی هستند.

شاکری خاطرنشان کرد: مرحله بعد دفاع از دین در برابر علوم انسانی و اجتماعی است. جامعه دارد تغییرات خود را نشان می دهد اما این تغییرات نمی تواند دغدغه های حوزه ثابت را دریابد و متغیرها هم نمی توانند با ثابت نسبت داشته باشند. ساختار این کتاب چالشی است که نماینده تغییر را که شریعتی است به گفتگو فرا می خواند.