آغاز، تداوم و پایان جنگ ایران و عراق/ فتح فاو، ابرقدرت‌ها را به فکر پایان جنگ انداخت

به گزارش گروه اندیشه «خبرگزاری دانشجو»؛ جنگ هشت ساله ایران و عراق به عنوان یکی از طولانی‌ترین جنگ‌های معاصر دنیا، دارای مقاطع و مراحل مختلفی بوده است. این نوشتار جنگ را به سه مقطع اساسی آغاز، تداوم و اختتام آن تقسیم‌بندی نموده و به بحث درباره آن می‌پردازد.

الف) از آغاز جنگ تا بازپس‌گیری خرمشهر (شهریور 1359 تا خرداد 1361)

این مرحله از جنگ، با حمله عراق به ایران آغاز شد. یعنی ارتش عراق در 31 شهریور 1359 هـ .ش (22 سپتامبر 1980) حملات خود را به ایران آغاز کرده و در مدت کمی موفق شد تا نواحی زیادی از خاک ایران را به تصرف خود درآورد.

در این زمان، ایران آمادگی لازم برای مقابله با نیروهای متجاوز عراقی را نداشته و اندک عملیات‌هایی هم که علیه عراق انجام می‌گرفت با شکست مواجه می‌شد. از طرف دیگر، وضعیت داخلی در اثر واردِ عمل شدن لیبرال‌ها و منافقین، دچار بحران شده بود؛ لذا بن‌بست نظامی در جبهه‌های جنگ و بحران سیاسی در داخل، ایران را با وضعیت دشواری مواجه ساخت، به گونه‌ای که تداوم حیات سیاسی و نظامی کشور در معرض چالش‌های بنیادی قرار گرفت.

به‌طور کلی در این مرحله از جنگ، برتری نظامی از آن عراق بوده و نیروهای ایران هرچند توانستند تا حدودی جلوی پیشرفت دشمن را بگیرند و حتی برخی از نواحی اشغال شده را آزاد سازند، ولی آزادسازی شهر خرمشهر، که از مناطق حساس کشور بود و عراق به عنوان برگ برنده جنگ روی آن حساب می‌کرد، تا سال 1361 به طول انجامید.

ب) از بازپس‌گیری خرمشهر تا تغییر توازن به نفع عراق (خرداد 1361 تا نیمه دوم 1366)

این دوره که طولانی‌ترین دوره در جنگ ایران و عراق محسوب می‌شود با آزادسازی شهر خرمشهر، پس از عملیات بیت‌القدس در اردیبهشت 1361، آغاز شد. به‌طور کلی پس از فتح خرمشهر، موازنه نظامی به نفع ایران عوض شد و ایران با کسب برتری نظامی، درصدد برآمد تا با اشغال مناطقی از خاک عراق و تهدید نقاط حساس آن (مناطقی مثل بصره) این کشور را به پذیرش خواسته‌های خود مجبور کرده و بتواند به عنوان پیروز جنگ، به آن خاتمه دهد. اما ارتش عراق در اثر حمایت‌های بین‌المللی و تحکیم موقعیت خود، توانست توان دفاعی خود را بالا برده و با شکست نیروهای ایران در عملیات رمضان، موازنه را به سود خود تغییر دهد.

ایران که دستیابی به پیروزی سریع را غیرممکن می‌د‌انست، از این زمان به بعد به دنبال یک عملیات پیروز و قرار دادن دشمن در وضعیت دادن امتیاز و تقبل شرایط ایران بود. به همین خاطر فشارهای خود را بر عراق افزایش داده و توانست طی عملیات خیبر، در اسفند 1362، خطوط دفاعی دشمن را بشکند و جزایر مجنون را فتح نماید.

از طرف دیگر، عراق که دستیابی به پیروزی در جنگ را غیرممکن دیده بود و از همان اوایل جنگ، به خصوص زمان از دست دادن خرمشهر به بعد، خواهان اتمام جنگ بود، برای وادار کردن ایران به پذیرش آتش‌بس و اتمام جنگ، حملات خود را علیه ایران گسترش داد. از یک‌سو اقدام به استفاده از گازهای سمی و شیمیایی علیه نیروهای ایران در جبهه‌های جنگ نمود و از سوی دیگر مناطق مسکونی و غیرنظامی و همچنین نفتکش‌های ایران را مورد حمله قرار داد.

در این زمینه، طارق عزیز در رابطه با حمله به نفتکش‌های ایرانی استدلال کرد که این حمله سبب پایان یافتن جنگ خواهد شد؛ زیرا اگر ایران پول نفت نداشته باشد نمی‌تواند اسلحه مورد نیاز خود را از بازارهای سیاه تهیه کند. در زمان حملات گسترده عراق و نیز حمایت‌های گسترده بین‌المللی از آن، نیروهای ایرانی بر اساس سیاست تداوم جنگ، در بهمن 1364 با اجرای عملیات والفجر 8، شهر فاو عراق را تصرف کرده و وضعیت جنگ را به نفع ایران عوض کردند.

به‌طور کلی، فتح فاو زنگ خطر را برای ابرقدرت‌های حامی عراق به صدا درآورد و آنها به این فکر افتادند که باید به نوعی این جنگ خاتمه یابد؛ چون در دنیای غرب این نگرانی به وجود آمد که ایران برنده جنگ خواهد شد. لذا آنها از یک طرف به گسترش حمایت‌های خود از عراق پرداختند و از طرف دیگر تحریم‌های همه‌جانبه خود را علیه ایران افزایش دادند و در نهایت، با تصویب قطعنامه 598 خواهان اتمام جنگ شدند.

در این زمان گرچه نیروهای ایران همچنان به پیشروی خود ادامه داده و حتی نتوانستند در عملیات کربلای 5 در دی ماه 1365 در منطقه شلمچه، شکست سنگینی را بر ارتش عراق وارد سازند، ولی ترس قدرت‌های بزرگ و به خصوص امریکا از پیروزی ایران، سبب حضور امریکا در خلیج فارس و در نتیجه رویارویی و درگیری او با ایران شد. لذا با توجه به مشکلات پیش آمده و افزایش فشارهای همه‌جانبه علیه ایران، تداوم جنگ برای ایران مشکل گردیده و تعیین سرنوشت جنگ، به عنوان یک شعار در کشور مطرح شد؛ به گونه‌ای که مسئولین مملکتی در این زمینه شروع به چاره‌اندیشی کردند.

ج) مرحله تغییر توازن به نفع عراق تا پایان جنگ (نیمه دوم سال 1366 تا 1367)

در این مرحله، امریکایی‌ها به همراه شوروی، تنها راه حل اتمام جنگ را تغییر استراتژی عراق از تدافعی به تهاجمی دانسته و در نتیجه، تغییر اساسی در موازنه جنگ به نفع عراق، شرط اولیه پایان سریع جنگ تلقی شد. به همین خاطر، آنها به حمایت گسترده از عراق پرداختند؛ به گونه‌ای که در اثر این حمایت‌ها، عراق توانست در فروردین 1367 شهر فاو را بازپس گیرد و همچنین در تیر 1367 جزایر مجنون را تصرف نماید.

در این بین، امریکا در ادامه فشارهای خود، هواپیمای مسافربری ایران را در تیر ماه 1367 در خلیج فارس ساقط کرد و جدی‌ترین تهدید خود را علیه ایران به کار برد. این کار امریکا، پیام روشن و قطعی آنها مبنی بر تشدید جنگ در صورت عدم اقدام ایران برای خاتمه دادن به آن بود. بنابراین، ایران که از هر جهت تحت فشار بود، تداوم جنگ را به نفع خود ندانسته و در نامه‌ای به دبیر کل سازمان ملل در تاریخ 27/4/1367 قطعنامه 598 را پذیرفته و شرایط را برای خاتمه یافتن جنگ فراهم ساخت.

منبع:
سایت اطلاع‌رسانی و خبری جماران