علی حاتمی؛ سعدیِ سینمای ایران

گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری دانشجو- زهرا قربانی رضوان؛ سینما به عنوان هنر هفتم، یکی از بخش‌های هنر و جلوه‌های هنری است. این هنر همچون زنجیره‌ای مجموعه رویداد‌ها و حوادث را در قالب زبان و تصویر به هم متصل می‌کند.

علی حاتمی فارغ‌التحصیل دانشکده هنر‌های دراماتیک تهران از سال ۱۳۴۸_۱۳۷۴ بیش از پانزده سریال و فیلم سینمایی در کارنامه خود به ثبت رساند. او مولف تمام آثار خود بود و سروده هایش در تیتراژ پایانی آثار موزیکال‌اش خوانده می‌شد. سینما با حضور علی حاتمی رو به تحول رفت. نمایش‌هایی ابتدایی که در اوج سادگی مفرح و نمایشگر تکنیک هایی، چون روحوضی و بیانگر فرهنگ عامیانه زمانه خود بودند. می‌توان به جرات گفت علی حاتمی سینمای خود را داشت و کارگردانی مولف بود.

محیط پیرامون این کارگردان سبب علاقه او به هنر و فرهنگ از جمله قصه و موسیقی و شعر و نمایش شد. او در هنرستان هنرپیشگی تهران و بعد‌ها هنرستان آزاد تحصیل کرد. اولین نمایشنامه اش به نام «دیپ» را در سال ۱۳۴۴ در دانشکده هنر‌های دراماتیک به روی صحنه برد و در سال ۱۳۴۵ در تلویزیون ملی استخدام شد.

ورود علی حاتمی به سینما با اولین ساخته خود در سال ۱۳۴۹ با فیلم «حسن کچل» بود. فیلمی که با ذائقه مخاطب دهه۴۰ سازگار بود و فضایی موزیکال و بیانی طنز داشت که به عنوان یکی از نخستین فیلم‌های موزیکال تاریخ سینمای ایران یاد شده است. سال ۱۳۵۱ سه فیلم سینمایی «قلندر»، «خواستگار»، «ستارخان»  را در کارنامه خود ثبت کرد.

سال۱۳۵۳ سریال «داستان‌های مثنوی» و سال ۱۳۵۶ «سلطان صاحبقران» را برای تلویزیون ساخت. «سوته‌دلان» نیز از آثار بعدی اوست که در سال ۱۳۵۶ ساخته شد. پس از انقلاب نیز می‌توان حضور موثر علی حاتمی را در دنیای تصویر مشاهده کرد. آثاری که هرکدام ماندگار شدند و در حافظه تاریخی مخاطبان باقی ماندند. آثار همچون: «حاجی واشنگتن، کمال‌الملک، جعفر‌خان از فرنگ برگشته، سریال هزاردستان، مادر و دلشدگان» اشاره کرد.

برای مطالعه بخشی از بینش و تکنیک‌های این کارگردان باید گفت:« بیان کنایه‌وار و دوری از صراحت در بیان از ویژگی‌های زبانی آثار ساخته شده حاتمی است. به گونه‌ای که مخاطب با توجه به دانش و هوش خود اصل مطلب را در لایه‌ای بیان کنایه‌وار باید کشف کند. استفاده از کنایه و ابهام کلامی جملاتی ماندگار از میانه آثاراش به یادگار گذاشته است که نمونه‌های آن را در فیلم سینمایی «مادر» به وفور می‌توان یافت. ما شاهد زبان شیرین عامیانه و گا‌ها کوچه بازاری که دور از تعارفات رسمی است هستیم. زبانی که مخاطب پسند است و از دل جامعه آن دوره برآمده است. اینجاست که می‌توان گفت دقت و ظرافت و حساسیت در بیان و دیالوگ‌نویسی مشخص است و تبدیل به ضرب‌المثل و یا جملاتی ماندگار می‌شود. مشاهده آثار این کارگردان همچپن مطالعه داستان و رمان است. شاهد زبان و بیان کوچه و بازاری و عامیانه در کنار اثار ادیبانه هستیم. به واسطه استفاده از داستان‌های عامیانه و زبان ساده میتوان حاتمی را ایرانی‌ترین فیلمساز نامید. از نمونه‌های این زبان به فیلم‌های «سوته‌دلان» و «مادر» میتوان اشاره کرد.

برای نمونه به ماندگارترین فیلم این کارگردان نگاهی می‌کنیم. فیلم «مادر» از آثار ماندگار حاتمی است که پس از گذشت سال‌ها هنوز هم در حافظه‌ها باقی مانده است و جز آثار شاخص این کارگردان محسوب می‌شود. روایت مادری پیر که در خانه سالمندان نگهداری می‌شود و حال که مرگ خود را نزدیک می‌بیند از فرزندانش می‌خواهد تا او را به خانه باز گردانند و کنار هم تا پیش از مرگ او زندگی کنند. چالش‌های زندگی میان یکدیگر آغاز می‌شود. مادر عاملی است برای استحکام روابط و پیوند دادن فرزندان که در آخر کشکمش‌ها به نزدیکی و مهر تبدیل می‌شود و مادر با خیالی آسوده از دنیا می‌رود. جهانبینی حاتمی از مرگ و نیستی را می‌توان در این فیلم مشاهده کرد. مرگ در اینجا هستی دیگری را به تصویر می‌کشد. قرار گرفتن دو شخصیت با تضاد از ویژگی‌های شخصیت‌پردازی این فیلم است. محمد ابراهیم عامیانه و ساده و جلال‌الدین ادیبانه است. نقطه تفاوت سینمای حاتمی و نوع قلم و نوشتار او در فیلمنامه‌نویسی میان هنرمندان ایرانی، تالیف دراماتیک فرهنگ و هنر کوچه بازاری است.

اگر چه نمی‌توان علی حاتمی را در زمره طنزسازان قرار داد، اما رگه‌هایی از شیرین زبانی و طنز دستمایه آثار او است. تکنیک‌های طنزآفرینی بسیاری وجود دارد که مخاطب را جذب اثر می‌کند. یکی از تکنیک‌هایی که بصورت محسوس میتوان در آثار این کارگردان مشاهده کرد خلق موقعیت برای ایجاد فضای طنز است. قرار دادن در موقعیتی که جایگاه افراد تغییر می‌کند. برای نمونه می‌توان در فیلم طوقی به واسطه ساده لوحی و سادگی شخصیت موقعیت‌های طنز را مشاهده کرد. فردی که به قبرستان می‌رود و در یک پارادوکس موقعیتی کمیک را ایجاد می‌کند. نمونه دیگر نیز عدم تناسب دیالوگ با شخصیت و ناهمخوانی‌های ایجاد شده زیر ذره‌بین قرار می‌گیرد.

یکی از ماندگارترین سریال‌های علی حاتمی که مخاطب بسیار زیادی را به خود جذب کرد سریال «هزاردستان» بود. احداث شهرک غزالی که یادگاری از این کارگردان برای اهالی هنر است به واسطه ساخت دکور هزاردستان کلید خورد. شهرکی که اکنون نیز به نام حاتمی یاد می‌شود. نکته جالب آن است که هزاردستان در روز جهانی میراث دیداری و شنیداری در فهرست ملی برنامه حافظه جهانی یونسکو ثبت شد.

آخرین اثر این هنرمند با نام «جهان پهلوان تختی» آغاز شد که می‌توان از آن به عنوان یکی از بزرگترین پروژه‌های سینمایی بعد از هزاردستان دانست که به علت فوت کارگردان به مرحله ساخت نرسید.

علی حاتمی در ۱۴آذر سال۱۳۷۵ به دلیل بیماری سرطان پانکراس چشم از جهان فروبست. «آیین چراغ خاموشی نیست» یکی از ماندگارترین دیالوگ‌های فیلم حاجی واشنگتن است که بر روی سنگ قبر این هنرمند نقش بسته است.