شهری بر ساحلِ دریایی پنهان در کویر/ به یاد بحرالمیت!

به گزارش گروه دانشگاه خبرگزاری دانشجو به نقل از بولتن دانشگاه شریف؛ مصطفی آقابیگی، دانشجوی دکترای مکانیک دانشگاه شریف، گزارش بازدید علمی انستیتو آب و انرژی را از کارخانه تولید پتاس در استان سیستان و بلوچستان نوشته است که حکایتی از «شگفتی‌های» ایران دارد.

 

اگر احیاناً با دیدن گودال‌های دشت کویر و دشت لوت روی نقشه‌ی ناهمواری‌های ایران در کتاب جغرافیای ابتدایی خدای نکرده این ایده‌ی ناب و خلاقانه به ذهنتان رسیده که می‌شود با پمپ کردن آب دریا از شمال یا جنوب در داخل ایران دریاچه‌های بزرگی به وجود آورد (!) باید به اطلاعتان برسانم که چنین دریاچه‌هایی در حال حاضر در کویر مرکزی ایران وجود دارند. اما برای دیدنشان باید از پشت کامپیوتر بلند شوید و با سفر به قلب کویر مرکزی ایران آن‌ها را از نزدیک ببینید. زیرا این دریاچه‌ها بر روی نقشه‌های معمولی ثبت نشده‌اند و از تصاویر ماهواره‌ای گوگل نیز نمی‌توان آن‌ها را دید.

استخر تبخیر به عرض ۲۵۰ متر و طول ۵ کیلومتر!
حدود ۱۰ سال پیش سر یکی از کلاس‌های دوره‌ی کارشناسی، استاد یک بار ضمن نصیحت‌هایی که با هدف پاره کردن چرت بچه‌ها ایراد می‌شد گفت: «فکر نکنید پول فقط در تهران پیدا می‌شود. بعضی وقت‌ها برای پول درآوردن باید به جا‌هایی رفت که اصلاً تصور آن را هم نمی‌کنید. به عنوان مثال شنیده‌ام وسط دشت کویر منطقه‌ای وجود دارد که آب تمام باران‌هایی که در حوزه آبریز مرکزی ایران می‌بارد زیر خاک آن منطقه جمع می‌شود و اگر در این منطقه یک متر زمین را بِکَنید به آب شور (شورابه) سبز یا فیروزه­ای رنگی می‌رسید که سرشار از نمک­های معدنی است که با استخراج آن درآمد خوبی حاصل می‌شود.» البته آن زمان مثل جویندگان طلا با تشت و الک سر به بیابان نگذاشتم تا با صاف کردن آب شور، پتاس استخراج کنم، اما زمانی که انستیتو آب و انرژی دانشگاه اطلاعیه­ای برای بازدید از مجتمع معدنی و صنعتی پتاس خوروبیابانک منتشر کرد، مشتاقانه علاقه­مندی خود را ابراز کردم. در نهایت بازدید از این مجتمع آخر آبان ماه، در قالب گروهی یازده نفره از دانشجویان دانشگاه، به سرپرستی آقای دکتر اعلم الهدی رییس انستیتو آب و انرژی انجام شد.

خوروبیابانک کجاست؟
شهرستان خوروبیابانک در منتهی ­الیه شرق استان اصفهان و در قلب کویر مرکزی ایران (دشت کویر) واقع شده که از شمال با استان سمنان، از شرق با استان خراسان جنوبی، از جنوب با استان یزد و از غرب با شهرستان نائین همسایه است.

برای سفر به خور از تهران، دو مسیر جاده‌ای وجود دارد: در مسیر اول از طریق بزرگراه تهران ـ. قم و عبور از شهر‌های کاشان، اردستان و نائین، وارد جاده‌ای ۴۰۰ کیلومتری می­شویم که کویر مرکزی ایران را از غرب به شرق می‌شکافد. در مسیر دوم هم می­توان از تهران به سمت دامغان در جاده اصلی حرکت کرد و از آنجا با عبور از روستای معلمان و حرکت به سمت استان اصفهان به دل کویر زد.

خوروبیابانک با جمعیتی حدود ۱۹ هزار نفر یکی از کم جمعیت‌ترین شهرستان­های کشور محسوب می‌شود. البته مردم این شهرستان بنا به اعتقادات خود، نخل خرما و شتر را هم با واحد «نفر» شمارش می‌کنند و با این حساب، خوروبیابانک چندین هزار «نفر» از جمعیت خود را در خسارتی که سرما و یخبندان شدید سال ۱۳۸۶ به نخلستان­هایش زد، از دست داده است، اما با وجود این تجربه‌ی تلخ، زندگی در منطقه جریان دارد. در ساعت ۸ شب می‌شود مردم و یا حتی شاید چند توریست خارجی را در محوطه‌ی امامزاده، حسینیه و کوچه و خیابان­های شهر خور دید.

 

به غیر از کشاورزی، دامداری و قالیبافی که از دیرباز شغل اکثر مردمان منطقه بوده و مشاغل دولتی­‌ که اخیراً به دلیل شهرستان شدن خور در آن ایجاد شده است، یکی از جدیدترین منابع درآمد مردم، پذیرایی از گردشگران نسبتاً پر تعداد ایرانی و خارجی است که با هدف یک تجربه‌ی آوانگارد، این منطقه را برای گردش و تفریح انتخاب می‌کنند. چرا که تعدادی از خانواده­های خوش ذوق با ایجاد اقامتگاه­های سنتی و بومگردی، این شهرستان را به یکی از قطب‌های بومگردی کشور و از مقاصد گردشگری استان اصفهان تبدیل کرده­اند و روح دوباره­ای در کالبد آن دمیده‌­اند.

 

گروه یازده نفره‌ی ما از نخستین مهمانان یکی از همین خانواده‌ها بود که از تهران به شهر آبا و اجدادی خود بازگشته بودند و با بازسازی خانه قدیمیِ پدری و فراهم آوردن تسهیلات ویژه و طبخ غذا‌های محلی، زمینه­ی پذیرایی از مهمانان را فراهم کرده بودند. ضمن اینکه فروش صنایع دستی بومی هم سهمی در این درآمد دارد.

البته قدمت و پیشینه­ی تاریخی این منطقه بر کسی پوشیده نیست. چرا که در سرتاسر آن آثار باستانی زیادی وجود دارد. مضافاً اینکه بزرگانی هم در این منطقه متولد شده­اند که هر کدام در عصر و زمان خود، جایگاه ویژه­ای داشته­اند، مثل حبیب یغمایی شاعر شعر روباه و زاغ کتاب فارسی دوره سوم دبستان در دهه ۶۰ و ۷۰.

عجیب نیست که تأمین آب در قلب کویر چالش مهمی باشد. اولین چیزی که در بدو ورود به شهر خور جلب توجه می‌کند، دو آب انبار بزرگِ وقفی در یکی از میادین ورودی شهر است که البته در حال حاضر از آن‌ها استفاده نمی‌شود. آب مصرفی منازل که از چند چاه عمیق تأمین می‌شود، به قول خود اهالی لب شور است و برای آشامیدن مناسب نیست و اگر مثل مردم محلی سختگیر نباشیم برای استحمام و شستشو می‌توان از آن استفاده کرد. برای تأمین آب آشامیدنی، مردم از دستگاه‌های تصفیه آب خانگی و یا شیر‌های برداشت در سطح شهر استفاده می‌کنند که آب آن از چشمه‌­ای در کیلومتر‌ها دورتر از شهر تأمین می‌شود. همچنین قیمت برخی ارزاق به دلیل کرایه حمل از شهر‌های دیگر کمی بیش‌تر است. با این حال مردم برای این مسئله هم چاره‌اندیشی‌هایی کرده‌اند و مثلاً به جای چای از گیاه آویشن که در بیابان­های همان حوالی پیدا می‌شود، دمنوشی درست می‌کنند که با خوردن آن حس شادی زایدالوصفی به انسان دست می‌دهد! مخصوصاً بعد از یک مسافرت طولانی.

پلایا
مجتمع معدنی و صنعتی پتاس در ۲۵ کیلومتری کرانه شرقی شهر خور احداث شده است و علاوه بر اینکه بزرگترین واحد تولیدی شهرستان خوروبیابانک محسوب می­شود، بلکه تنها واحد صنعتی تولید پتاس در ایران است که بخشی از نیاز کشور به ماده‌ی استراتژیک پتاس (پتاسیم کلراید) را تأمین می‌کند. تعداد افرادی که به طور مستقیم در این واحد تولیدی مشغول بکارند ۳۵۰ نفر است که تقریباً همگی بومی منطقه هستند.

بازدید از همان جایی آغاز شد که وصف آن را ۱۰ سال پیش از استاد شنیده بودم. منطقه‌ای که آب شور از آن استخراج می‌شود در اصطلاح علم زمین‌شناسی پلایا (Playa) نام دارد. بر روی پوسته نمکیِ پلایا تا کیلومتر‌ها هیچ موجود زنده­ای وجود ندارد، حتی یک بوته خار یا یک خزنده. در نگاه اول دیدن حجم عظیم آبی که در این برهوت از چاه‌های بسیار کم عمق برداشت می‌شود و در کانال‌ها جریان دارد واقعاً حیرت انگیز است. در دل کویر مرکزی ایران دریاچه‌ی نمک بزرگی پنهان شده که تا انسان آن را از نزدیک نبیند، به سختی می‌تواند وجود آن را در ذهن خود تصور کند. این دریاچه­ی نمک، معدن پتاس خوروبیابانک نام دارد که به نوعی بزرگترین دریاچه فصلی جهان هم محسوب می­شود.

فعالیت اصلی مجتمع پتاس به طور خلاصه این است که با پمپاژ آب شور (شورابه) از پلایا، دریای پنهان در زیر پوسته نمکی را به روی زمین آورده و با تبخیر شورابه زیر آفتاب کویر (در استخر‌های پهناوری به عرض ۲۵۰ متر و طول ۵ کیلومتر!) و رسوبگذاری نمک­های آن، ماده­ای به نام کارنالیت استحصال می­کنند. سپس کارنالیت که خوراک اصلی کارخانه پتاس محسوب می­شود، طی پنج مرحله فرآوری و در نهایت محصول پتاسیم کلراید تولید می‌شود. اساس فرآیند جداسازی نمک از شورابه هم بر استفاده از تفاوت چگالی محلول نمک‌های مختلف و انحلال­پذیری آن‌ها در آب استوار است.

تلاش مستمر در دل کویر
طرح تولید پتاس یکی طرح ملی است که عملیات عمرانی آن از سال ۱۳۷۹ کلید خورده و پس از ایجاد زیرساخت­های لازم و احداث تأسیسات تولیدی و پشتیبانی، کارخانه پتاس در سال ۱۳۹۴ به بهره­برداری رسیده و در حال حاضر سالانه ۲۰ هزار تن پتاس تولید می­کند. در مجتمع پتاس هر ساله علاوه بر تولید ۲۰ هزار تن پتاسیم کلراید، بیش از یک میلیون تن نمک صنعتی (NaCl) با خلوص بیش از ۹۵ درصد تولید می­شود که قابل تبدیل به نمک طعام است. ضمن اینکه یک محلول اشباع از منیزیم و کلسیم به نام SSR۴۰۰ هم تولید می­کنند که به دلیل جاذب­الرطوبه بودن، برای تثبیت خاک و کنترل گرد و غبار در جاده­های خاکی شهر‌ها یا روستا‌ها و راه دسترسی معادن و مزارع استفاده می­‌شود. این محلول که به وسیله تانکر به مناطق مختلف حمل و روی سطح خاکی پاشیده می­شود، حداقل تا یک سال ماندگاری دارد و در طول این مدت، جاده نیازی به تسطیح و آبپاشی مجدد نخواهد داشت.

البته به دست آوردن پول از آب شور (شورابه) به آن راحتی که استاد ۱۰ سال پیش با آب و تاب سر کلاس برای ما تعریف می‌کرد هم نیست و این امر حاصل تحقیقات مداوم و فعالیت­های چندین ساله در این مجتمع عظیم بوده است با این حال چه خوشمان بیاید چه نه، منشاء ثروت واقعی که موجب رفاه و آسایش مردم می‌شود یا روی زمین یا زیر آن و چه بسا در جا‌های ناشناخته بسیاری مثل معدن پتاس خوروبیابانک به ودیعه گذاشته شده که به دست آوردن آن به خلاقیت و تلاشی مستمر نیاز دارد؛ امری که کارکنان مجتمع پتاس از سال ۱۳۷۹ تاکنون پیوسته در پی آن بوده­اند.

اعداد و ارقام در خصوص شورابه پتاس خوروبیابانک
معدن پتاس خوروبیابانک تنها یکی از محدوده­های پوسته نمکی یا پلایا در کویر مرکزی ایران است که مساحت آن بیش از ۲۰۰۰ کیلومتر مربع (حدوداً سه برابر وسعت شهر تهران) و حجم آب شور محبوس در آن بین ۴۰۰ تا ۸۰۰ میلیون متر مکعب (بین ۵۰ تا ۱۰۰ برابر حجم آب دریاچه چیتگر) تخمین زده می‌شود. 

سالانه حدود ۱۲ میلیون متر مکعب شورابه از کانال‌ها و چاه‌های حفر شده در این معدن استخراج و تبخیر می‌شود. چگالی شورابه موجود در پلایای خور حدود ۲/۱ گرم بر سانتی‌متر مکعب و شوری آن حداقل ۴ برابر بیشتر از آب دریا است و در هر لیتر آن ۲۰۰ گرم نمک طعام، ۱۲۰ گرم نمک‌های منیزیم و کلسیم و ۶ گرم پتاس وجود دارد.

 

پتاس: تأمین امنیت غذایی از بی‌آب و علف­ترین منطقه کشور
پتاس یا همان پتاسیم کلراید (KCl) یکی از مهم‌ترین مواد اولیه تولید کود‌های شیمیایی است و به همین دلیل امنیت غذایی کشور به تأمین آن وابستگی دارد. در حال حاضر سالانه ۲۳۰ هزار تن پتاس در کشور مصرف می‌شود که تنها حدود ۱۰% آن در داخل کشور تولید می­شود و مابقی آن از کشور‌های روسیه، بلاروس و ازبکستان وارد می‌شود. هر تن پتاس در بورس کالای کشور با قیمت ۵/۱ میلیون تومان به فروش می‌رسد. عمده‌ی خریداران پتاس کارخانجاتی هستند که از فرآوری پتاسیم کلراید، کود پتاسیم سولفات (K۲SO۴) تولید می‌کنند.

آبشار نمکی، بلور‌های زیبای نمک و شنا در شورابه: مقاصد جدید گردشگری
رسوب نمک در اطراف دهانه چاه‌ها و دیواره کانال‌های برداشت شورابه، کریستال‌های زیبایی را به وجود آورده که بازدید کنندگان تکه‌ای از آن را به عنوان سوغاتی کویر با خود برمی‌دارند. مجتمع پتاس بر همین اساس با پمپاژ شورابه در محدوده پلایا یک آبشار مصنوعی را ایجاد کرده که روی آن بلور‌های نمک با الگو‌های مختلف تشکیل شده­اند. این آبشار در حال حاضر به عنوان یکی از مهمترین مقاصد گردشگری شهرستان خوروبیابانک محسوب می­شود.

 

یکی از تفریحات پرسنل مجتمع در اوقات استراحت، شنا در استخر‌های آب شوری است که در پوسته نمکی پلایا ایجاد شده است، چیزی که تصاویر شنا در بحرالمیت را در ذهن تداعی می­کند. البته تجربه شنا در شورابه هنوز برای گردشگران فراهم نشده و مجتمع پتاس در تلاش است با ایجاد دهکده نمکی که شامل هتل نمکی و حمام نمکی خواهد بود، تسهیلات لازم را برای گردشگران داخلی و خارجی فراهم کند.