افزایش تقلب علمی با لغو دسترسی به متن کامل پایان‌نامه‌ها در ایرانداک / پژوهشگران برای دسترسی به منابع چه کنند؟

در بخشی از این اطلاعیه آمده: «بنا بر گزارش یکی از دستگاه‌های نظارتی، به استناد ماده هشت «آیین‌نامه اجرایی قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی»، مصوب ۲۵ آذر ۱۳۹۸ هیئت وزیران، ایرانداک نمی‌تواند تمام متن پارسا را اشاعه دهد و مؤسسه مکلف است متن کامل پایان‌نامه‌های فاقد طبقه‌بندی را حداکثر پنج سال پس از تاریخ دفاع منتشر کند».

 

ایرانداک می‌گوید: «هوادار دسترسی آزاد و رایگان به تمام‌متن پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها در گنج است. با این همه، ایرانداک خود را پایبند به قوانین، مقررات، تفسیر و حکم نهادهای مسئول می‌داند و امیدوار است که با همکاری و پشتیبانی هیئت وزیران؛ وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و همچنین جامعه علمی کشور؛ دسترسی به تمام‌متن پارساها مانند گذشته برای همگان فراهم شود و دستاوردهای آن برای پیشبرد علم و پژوهش، بیش از پیش آشکار گردد». نهایتا سامانه ایرانداک از یکم دی ماه ۹۹ دسترسی به متن کامل پایان نامه‌ها و رساله‌ها را قطع کرد.

لغو دسترسی آزاد به پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها، با هدف عدم تقلب علمی انجام شد. غافل از اینکه پیش از آن بر اساس مصوبه مجلس شورای اسلامی در تبصره نه قانون «پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی مصوب ۳۱ مرداد ۹۶»، دانشگاه‌ها، پژوهشگاه‌ها و مؤسسه‌های آموزش عالی، پژوهشی و فناوری دولتی و غیردولتی کشور و همچنین حوزه‌های علمیه موظف شده بودند برای ارائه پیشنهاده‌ها (پروپوزال‌ها)، پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها از سامانه «همانند جو» استفاده کنند.

سامانه «همانندجو» با جست‌وجوی خودکار در متن کامل پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها و دیگر مدارک علمی در ایرانداک و همچنین در وب، نوشته‌های همانند را بازیابی و اندازه‌ی همانندی و منبع اطلاعات همانند را نمایش می‌دهد. بر این اساس امکان تقلب علمی که قرار است با لغو دسترسی آزاد به پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها از میان برداشته شود، پیش از این با بهره‌مندی از سامانه «همانند جو» از بین رفته است.

 

از طرفی عدم دسترسی جامعه علمی کشور به پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها علاوه بر این که سبب می‌شود دسترسی محققان و پژوهشگران به منابع علمی برای بررسی مسائل مورد جستجوی خود از بین برود. موجب می‌شود تا یک واحد مستقل برای دسترسی به پایان‌نامه‌ها وجود نداشته باشد و همین امر راه تقلب را باز خواهد کرد؛ زیرا پایان نامه‌ها و رساله‌ها از دید عموم مردم پنهان می‌شوند.

بسیاری از مسئولان آموزش عالی کشور با لغو دسترسی به پایان‌نامه‌ها مخالف هستند و معتقدند اگر قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی به صورت کامل اجرا شود، جلوی تقلب علمی گرفته می‌شود. چرا که این قانون تمام دانشگاه‌ها را ملزم می‌کند تا پایان‌نامه و رساله‌ها را در ایرانداک ثبت کرده و همانندجویی کنند؛ بنابراین اگر دانشجویی مطلب تکراری را در این سامانه بارگزاری کند استاد و دانشجو هر دو متوجه خواهند شد.  

 

غلامحسین رحیمی، معاون پژوهشی و فناوری وزیر علوم، تحقیقات و فناوری در این باره گفت: انتشار متن پایان‌نامه‌ها یک امر کاملا علمی است. پایان‌نامه‌ها باید در دسترس کامل پژوهشگران قرار داشته باشد و وزارت علوم حتماً این موضوع را از نهاد‌های تصمیم گیرنده، پیگیری می‌کند تا به یک جمع بندی برسیم.

البته مشکلات ایجاد شده برای جامعه علمی کشور با لغو دسترسی به مطالب ثبت شده در ایرانداک در این نقطه پایان نخواهد یافت، زیرا عدم دسترسی به متن کامل تحقیقات و پایان‌نامه‌ها، استنادپذیری مقالات و یافته‌های علمی که بر اساس نقشه جامعه علمی کشور بسیار مورد تایید است را نیز دچار بحران می‌کند. در حقیقت تا زمانی که افراد به مشاهده متون علمی نپردازند و از آن بهره‌مند نشوند، چگونه می‌توانند به آن استناد کنند؟ با توجه به رابطه مستقیم مشاهده‌پذیری و استناد به پژوهش‌های علمی چشم انداز سند جامع علمی کشور که رسیدن به عدد ۱۵ است و اکنون عدد ۵/۴ را نشان می‌دهد، دور از ذهن خواهد شد.

عدم دسترسی به متن کامل پایان‌نامه‌ها و تحقیقات علمی همچنین موجب می‌شود تا کارفرمایان با میزان توانایی افراد برای انجام پروژه‌ها آشنا نشوند و همین امر یکی از مشکلاتی محسوب می‌شود که اشتغال فارغ التحصیلان دانشگاهی را بیش از پیش با چالش روبه رو می‌کند. همچنین این موضوع پیامد‌های منفی همچون قطع ارتباط دانشگاه‌ها با پژوهشگاه‌ها در استفاده از یافته‌های علمی و به طور ویژه عدم دسترسی حاکمیت به پروژه‌های علمی و تحقیقاتی کارآمد را به دنبال دارد.

 

بازدید روزانه ۷ هزار نفر از سامانه گنج

اهمیت در دسترس بودن تمام متن پایان‌نامه‌ها و رساله‌های دکتری را می‌توان در آمار مراجعه افراد به سامانه ایرانداک مشاهده کرد. طبق آماری که ایرانداک اعلام کرده است. روزانه ۲۸ هزار جستجو در سامانه گنج صورت می‌گیرد. آماری دیگر نیز نشان می‌دهد که نزدیک به هفت هزار و ۵۰۰ کاربر روزانه از گنج بازدید می‌کنند.

همچنین با توجه به شیوع کرونا و نیمه تعطیل بودن دانشگاه‌ها، از ابتدای سال جاری تا پایان پاییز، هفت میلیون و ۶۰۰ هزار نفر از سامانه گنج بازدید کرده‌اند. این میزان بازدید از پایگاه ایرانداک و مراجعه جامعه علمی به آن برای استفاده از منابع علمی در جهت تحقیق و توسعه مرز‌های دانش ما را به فکر فرو خواهد برد که محققان و پژوهشگران پس از این، بر چه اساسی می‌خواهند از آخرین نظرات در باب یک مسئله با خبر شوند و به آن بپردازند؟ و آیا انحصار انتشار پایان‌نامه‌ها در دانشگاه‌ها این مشکل را به وجود نخواهد آورد که موسسات آموزش عالی به فروش مطالب و یا در اختیار قرار دادن آن‌ها تنها به صورت حضوری در دانشگاه بپردازند؟ که در این صورت با توجه به گستردگی دانشگاه‌ها در کشور مشکلات زیادی  برای پژوهشگران به وجود می‌آید.