آقایان مسئول چطور ‌ماهی چند مقاله می‌دهند؟/ یک سرقت علمی باکلاس

گروه دانشگاه خبرگزاری دانشجو-زینب امیدی، «مجله معتبر ۴OR (فصلنامه تحقیق در عملیات) که توسط Springer منتشر می‌شود؛ مقاله‌ای منتسب به اقتصاددانی مشهور از آلمان دریافت می‌کند که با ایمیل یاهو ارسال شده است. سردبیر مجله به دلیل نوع ایمیل و تفاوت جدی موضوع مقاله با زمینه کاری آن پروفسور بلافاصله با ایمیل سازمانی وی مکاتبه می‌کند و ایشان در جواب می‌گوید که این مقاله را به عمرش ندیده است و این سومین مورد است که چنین اتفاقی برای وی می‌افتد!» ماجرای سرقت علمی و نابه‌سامانی فضای تولید و انتشار مقالات در کشورمان چند ماهی است که دچار تلاطم شده است. رسوایی پشت رسوایی و وعده پسن وعده! داستان از کجا شروع شد؟ ابهامات مطرح شده درباره مقالات مقامات بلندپایه چیست؟ چرا مسئولا عزم جدی برای مقابله با این ماجرا را ندارند؟

داستان نیچر!
پس از دریافت نامه مذکور، سردبیر مجله به‌ اتفاق همکاران تصمیم می‌گیرند طوری وانمود کنند که گویی مقاله وارد چرخه داوری شده است و پس از مدتی فهرستی از ایرادات جزئی را به همان ایمیل یاهو ارسال می‌کنند. نویسندگان هم در مدتی کوتاه ایرادات را رفع می‌کنند و ارسال می‌کنند. سردبیر متوجه می‌شود که در نسخه جدید مقاله دیگر نامی از آن اقتصاددان معروف نیست و بجای آن این اسامی قرار گرفته است:

Alireza Noruzi, Hasan Jafari (both with affiliation Young Researchers and Elite Club, Ardabil Branch, Islamic Azad University, Ardabil, Iran)

Tohid Banki (Department of Engineering, Bilesuvar Moghan Branch, Islamic Azad University, Bilesuvar, Moghan, Iran)

Mohsen Mohammadi (Department of Electrical Engineering, Payame Noor University (PNU), Tehran, Iran)

سردبیر مجله OR۴ تصمیم می گیرد علت این مرموزکاری را مستقیما از نویسنده مسئول ع.ن بپرسد. وی علت را اینگونه عنوان می‌کند که پس از ارسال مقاله پروفسور از ادامه مقاله منصرف شدند و کار را به ما حواله کردند. برای اطلاع از جزئیات دقیق تر این ماجرا می توانید روی این لینک کلیک کنید.

ایرانی‌ها در این لیست چه می‌کنند؟
این اما همه ماجرا نیست. در آخرین لیست منتشر کنندگان مقالات جعلی علمی و دست‌کاری شده جهانی توسط سایت این مجله، اسامی چند تن از افراد ایرانی به علاوه چند دانشگاه معروف من جمله دانشگاه‌های بزرگ پایتخت در این لیست جا خوش کرده اند. لینک

ماجرا از این قرار است که روز یازدهم آبان‌ماه ۹۵ مصادف با اول نوامبر ۲۰۱۶، ناشر مجلات نیچر، ۵۸ مقاله دانشمندان ایرانی را به خاطر «جعل علمی» و «دست‌کاری» توسط نویسندگان تعلیق کرد. گزینش این مقالات در ادامه‌ موارد کشف شده‌ مشابه در سال ۲۰۱۵ صورت گرفته است.

قسمتی از این ۵۸ مقاله که توسط ۲۸۲ پژوهش‌گر ایرانی نوشته شده، روز اول آبان‌ماه توسط یک ناشر علمی پیش‌رو جمع‌آوری شده‌اند. گفته می‌شود نشانه‌هایی یافت شده که در روند ارزیابی علمی و انتشار آن‌ها، «تبانی» صورت گرفته است. موسسه‌ی (BioMed Central (BMC تعداد ۲۸ مقاله را جمع‌آوری کرده و ۴۰ مورد دیگر را نیز تحت بررسی قرار داده است. در همین حال موسسه‌ی Springer نیز ۳۰ مقاله را تعلیق و ۹ مورد دیگر را نیز مورد بررسی قرار داده است. هر دوی این سازمان‌ها تحت مدیریت Springer Nature هستند که ناشر مجلات Nature است.

این اقدامات در پی یک تحقیق و توسط یک افشاگر انجام شده که به شواهدی دال بر «سرقت ادبی»، «دست‌کاری در نام نویسندگان» و نیز «دست‌کاری در فرایند ارزیابی علمی» دست یافته که به هدف «فریب سیستم ارزیابی علمی» و «انتشار و اختصاص غیرقانونی نویسندگی مقاله» صورت گرفته است. تمام مقالاتی که توسط Springer جمع‌آوری شده‌اند، دارای دستکاری‌هایی در نام نویسندگان و در فرایند داوری و ارزیابی علمی بودند و ۷۰ درصد آن‌ها نیز نشانی از سرقت ادبی و علمی را در خود داشته‌اند.

در مورد مقالات BMC نیز تمام موارد دارای «دستکاری در نویسندگی» بوده‌اند. ۵۷ درصد آنها دارای شواهدی در مورد دستکاری در فرایند داوری و ارزیابی علمی و ۹۳ درصد نیز دارای سرقت ادبی و علمی بودند. سال پیش نیز Springer، تعداد ۶۴ مقاله را به علت نگرانی‌هایی در مورد «ارزیابی علمی تقلبی» جمع‌آوری کرد که در آنها گزارش های داوری و ارزیابی علمی از طریق ایمیل‌های جعلی منتسب به نام دانشمندان واقعی ثبت شده بودند. در همان سال موسسه‌ی BMC نیز ۴۳ مورد دیگر را به دلایل مشابهی تعلیق و لغو کرد. چندین ناشر عمده‌ی دیگر نیز کشفیات مشابهی از ارزیابی‌های علمی جعلی را گزارش کرده بودند.

این دو سازمان می‌گویند که آن‌ها در پی این رخدادها به «مبارزه با ارزیابی علمی جعلی» اقدام کرده‌اند و موسسه‌ی BMC در همین راستا به فرایند پیشنهاد دادن داوران و ارزیابی کنندگان مقاله توسط خود نویسندگان به طور مستقیم پایان داده است. حالا این پیشنهادات عموما از طریق یک نامه‌ی ضمیمه ارایه می‌شود که در آن سندیت و اعتبار داور و ارزیابی کننده محرز شده باشد. همچنین این موسسه شرایط سخت‌گیرانه‌تری را برای تغییر نام نویسنده در طول فرایند انتشار وضع کرده است.

نویسندگان این مقالات از این موضوع آگاه شده‌اند و بعضی نیز پاسخ‌هایی داده‌اند. جمع‌آوری و تعلیق‌ها در سه نشریه‌ی اسپرینگر رخ داده است، یکی در Comparative Clinical Pathology، چهار تا در Journal of Parasitic Diseases  و در Tumour Biology نیز ۲۵ مورد. در موسسه‌ی BMC نیز ۴ نشریه درگیر هستند. ۲۳ مقاله در Diagnostic Pathology، و دو تا در Cancer Cell International و Journal of Ovarian Research و یکی در World Journal of Surgical .Oncology

این همه مقاله از کجا آمده؟

با حساس شدن جامعه دانشگاهی نسبت به این موضوع، آمار و ارقام مقالات ثبت شده مورد توجه بیشتر آنها قرار می‌گیرد. توجهی که پرده از ابعاد جدیدی از نابه‌سامانی وضعیت مقالات علمی کشور دارد. بسیاری از مقامات دولتی در مدت وزارت، معاونت یا ریاست خود ده‌ها مقاله بین‌المللی به چاپ رسانده‌اند. عدد و رقم‌هایی که به سختی می‌شود عادی بودن آنها را پذیرفت. نمونه‌ای از آنها را در ادامه می‌بینید: 

قاضی‌زاده هاشمی، وزیر بهداشت درمان و آموزش پزشکی که مدعی است هیچ‌یک از اعضای وزارت‌‌خانه‌اش درماجرای سرقت علمی حضور ندارند در ده ماه‌ نخست سال ۲۰۱۶: ۴۵ مقاله بین‌المللی ثبت کرده است. تعدادی که سوالات زیادی را برای اهالی دانشگاه ایجاد کرده است. موضوع البته به آقای وزیر ختم نمی‌شود؛ رسول دیناروند رییس سازمان غذا و دارو در همین مدت  ۳۳ مقاله و رضا ملک‌زاده، معاونت تحقیقات و فن‌آوری وزارت بهداشت ۵۶ مقاله منتشر کرده‌اند. باقر لاریجانی معاون آموزشی وزارت بهداشت هم که مسئول برخورد با تخلفات علمی در وزارت بهداشت است در ده ماه‌ نخست ۲۰۱۶؛ ۳۳ مقاله به ثبت رسانده است.

حمید میرزاده رییس دانشگاه آزاد اسلامی کسی که بیشترین آمار تقلب‌های علمی در مجموعه تحت مدیریتش اتفاق می‌افتد در ده ماه‌ نخست سال ۲۰۱۶؛ ۱۵ مقاله منتشر کرده است. به نظر می‌رسد این موضوع پس از کش و قوس‌های فراوان بر سر رشته‌های غیرمجاز این دانشگاه و اعتراضات پیاپی دانشجویان، چالش جدیدی برای میرزاده باشد؛ چالشی که مشخص نیست به علت خلا قانونی در دانشگاه آزاد چه کسی پاسخگوی آن خواهد بود.

محمد فرهادی وزیر علوم هم از این قافله جا نمانده است. او که همیشه در نشست‌های خبری، مخالف هرگونه جعل‌، تقلب و افت سرعت رشد علمی است و ایران را علی رغم آمارهای رسمی همچنان روی شیب تند صعودی رشد علمی می‌بیند در ده ماه‌ نخست سال ۲۰۱۶؛ ۲۵ مقاله به ثبت رسانده است. 

این مقالات بدون گیر و گور قانونی در پروفایل شخصی و رسمی این اشخاص به ثبت رسیده اما جای طرح سوال است که این تعداد مقاله با حجم کاری بسیار بالای این افراد به زعم مسئولیت‌های سنگین کشوری چطور و در چه بازه زمانی از اوغات فراغتشان نوشته شده است؟ این سوالی است که تاکنون کسی از نامبرده‌های این مقالات که در بالا ذکر شده‌‌اند نپرسیده است.

قانون چه می‌گوید...

مطابق با ماده ۲۳ قانون حمایت حقوق مولفان هر شخصی تمام یا قسمتی از اثر دیگری را که مورد حمایت این قانون است را به نام خود یا به نام پدیدآورنده بدون اجازه او یا عمدا به نام شخص دیگری غیر از خود نشر دهد به حبس تادیبی از شش ماه تا سه سال محکوم خواهد شد. مطابق با ماده ۲۴ قانون حمایت حقوق مولفان هرشخصی بدون اجازه ترجمه دیگری را به نام خود یا دیگری چاپ کند به حبس تادیبی از سه ماه تا یکسال محکوم خواهد شد.

خبرساز شدن این ماجرا واکنش خیلی‌ها را در ایران برانگیخت. وزیر بهداشت معتقد است: بايد نهايت سخت‌گيرى و دقت لحاظ شود چرا كه اين موضوع به حيثيت ملى و علمى ما آسيب مي‌رساند.

بنا به اظهارت برخی استاید دانشگاه به نظر می رسد روند هدیه دادن شراکت در تدوین مقالات علمی در کنار خرید و فروش آن از یک معضل در نظام آموزش عالی ما به یک پدیده فراگیر حتی بین مسئولان تبدیل شده است. بازی کثیفی که به آبروی علم و عالم در ایرن خدشه جبران ناپذیری وارد می‌کند؟ آیا اعتبار و حیثیت علمی ایران باید برای افزایش امتیاز عده ای خاص نابود شود؟ باید دید شورای عالی انقلاب فرهنگی و سایر نهادهای مربوطه برای رسیدگی به این مساله چه خواهند کرد.