زندگینامه پروین اعتصامی و نظراتی درباره او

گروه دانشگاه خبرگزاری دانشجو، شقایق پاکی پودنک؛ رخشندهٔ اعتصامی معروف به پروین اعتصامی در۲۵ اسفند ۱۲۸۵ خورشیدی برابر با ۱۷ مارس ۱۹۰۷ میلادی در شهر تبریز به دنیا آمد. پدرش یوسف اعتصامی آشتیانی (اعتصام الملک) از رجال نامی و نویسندگان و مترجمان مشهور اواخر دورهٔ قاجار بود و در آن زمان ماهنامه ادبی «بهار» را منتشر می کرد. مادرش اختر فتوحی فرزند میرزا عبدالحسین ملقب به مُقدّم العِداله و متخلص به شوری از واپسین شاعران دوره قاجار، اهل تبریز وآذربایجانی بود.

وی تنها دختر خانواده بود و چهار برادر داشت. در سال هزار و دویست و نود و یک در حالی کهکودکی بیش نبود با خانواده به تهران آمد. از این رو پروین از کودکی با مشروطه خواهان و چهره های فرهنگی آشنا شد و ادبیات را در کنار پدر و از استادانی چون دهخدا و ملک الشعرای بهار آموخت. در دوران کودکی، زبان های فارسی و عربی را زیر نظر معلمان خصوصی در منزل آموخت.پایان نامهٔ تحصیلی خود را از مدرسهٔ آمریکایی تهران گرفت و در همانجا شروع به تدریس کرد.

نوزده تیر ماه ۱۳۱۳ با پسر عموی پدرش فضل الله همایون فال ازدواج کرد و چهار ماه پس از عقد ازدواج به کرمانشاه، خانه شوهر رفت. پیوند زناشویی وی با پسر عمویش که رئیس شهربانی کرمانشاه بود و اخلاقی نظامی داشت و با روحیات شاعرانه پروین سازگار نبود بیش از دو و نیم ماه دوام نداشت. وی پس از جدایی از همسر، مدتی کتابدار کتابخانهٔ دانشسرای عالی بود. دیوان اشعار وی بالغ بر۲۵۰۰ بیت است. وی در  پانزدهم فروردین ۱۳۲۰ شمسی به علت ابتلا به حصبه درگذشت و در حرم فاطمه معصومه در قم در مقبرهٔ خانوادگی به خاک سپرده شد. شعری که بر روی سنگ مزارش نوشته شده:

   اینکه خاک سیهش بالین است           اختر چرخ ادب پروین است

   گر چه جز تلخی ز ایام ندید                هر چه خواهی سخنش شیرین است

   صاحب آنهمه گفتار امروز                   سائل فاتحه و یاسین است

   دوستان به که ز وی یاد کنند              دل بی دوست دلی غمگین است

   خاک در دیده بسی جان فرساست      سنگ بر سینه بسی سنگین است

   بیند این بستر و عبرت گیرد                هر که را چشم حقیقت بین است

   هر که باشی و ز هر جا برسی           آخرین منزل هستی این است

   آدمی هر چه توانگر باشد                  چون بدین نقطه رسید مسکین است

   اندر آنجا که قضا حمله کند                چاره تسلیم و ادب تمکین است

   زادن و کشتن و پنهان کردن              دهر را رسم و ره دیرین است

   خرم آنکس که در این محنت گاه         خاطری را سبب تسکین است.

عالمان و ادیبان زیادی در ارتباط با اشعار پروین اظهار نظر کرده اند و برجسته ترین آن میتوان به نظر محمد رضا شفیعی کد کدنی در ارتباط با شعر پروین اعتصامی اشاره کرد که بیان میکند: شعر پروین، شعر خرد و عاطفه است و نیازی به استعاره‌های تجریدی و تشبیهات عجیب و غریب ندارد. اولین بار که دیوان پروین اعتصامی را در نوجوانی به‌دست آوردم، حالتی داشتم که به هیچ‌وجه قابل توصیف نیست. نخستین شعری که از او مرا مسحور خویش کرد، شعری بود که به مناسبت جشن فارغ‌التحصیلی در مدرسه سروده بود و چنین آغاز می‌شد:

ای درخت آرزو، خوش زی که بار آورده‌ای

غنچه بی‌باد صبا، گل بی‌بهار آورده‌ای

باغبانان تو را امسال سالی خرم است

زین همایون میوه کز هر شاخسار آورده‌ای

نمی‌دانم در این ابیات چه نهفته که هم‌اینک پس از قریب چهل و پنج سال، هنوز هم مسحور این کلماتم. ممکن است بگویید: «طعم وقتِ» توست که ضمیمهٔ ‌این کلمات شده است؛ اما «وقت» من  با بسیاری شعرهای دیگر هم‌ گره خورده است و چنین طعمی را به وجود نیاورده است! گیرم من این سخن را بپذیرم، دربارهٔ آن صدها هزار خواننده‌ای که در این هفتاد ساله، مسحور دیوان او شده‌اند، چه باید گفت؟ جز اینکه بگوییم نبوغ فرمول‌بردار نیست و آدمهای ساده‌لوح، با کشف جدول ضرب وزن و قافیه یا استعاره و تشبیه، خیال می‌کنند به راز خلاقیت‌های بزرگ پی برده‌اند و عمر خود را در آن راه به هدر می‌دهند. خیال نکنید که من هذیان می گویم یا دارم برای ناقدان مدرن وطنی، پاپوش می دوزم. جانِ کلامِ این خانم ها و آقایان در چهل سال اخیر، تقریبا، همین است که عرض کردم:

«نمازِ موج به سوی قبلهٔ گرداب است»

شعر است و شعر ناب ولی تمام دیوان پروین اعتصامی نظم است و شعر نیست.

محال است کسی تسلیم آن نظریه‌ها و نقدها شده باشد و شعرِ پروین را شعر بداند.این نظریه‌ها امروز بیشتر از نیمی از خلاقیتِ شعری عصر ما را در زبان فارسی، مسخ کرده‌اند. در کمتر مجله یا محفلی است که نفوذِ این نوع نگرش به شعر را نبینیم، اما، با همهٔ سیطره‌ای که این گونه نقد‌ها و نظریه‌ها بر فرهنگ ایرانی عصرِ ما یافته‌اند، پروین باطل السحرِ شعرِ خویش را در برابر خیلِ انبوهِ عَزایم خوانان، عرضه می‌دارد و سخنش و شعرش، همچون عصای موسی، حاصلِ کوشش چهل سالهٔ جادوگران را می‌بلعد. خیل انبوه عاشقان پروین، که سال به سال و روز به روز در تزایدند، گواهان این پیروزی‌اند که این دخترکِ معصوم با شعرِ خویش، عملا، تمام این نظریه‌ها را باطل اعلام می کند؛ این است معجزهٔ اصلی پروین اعتصامی.

شقایق پاکی پودنک - دانشجو کارشناسی رشته زبان و ادبیات فارسی دانشگاه دولتی اقلید

انتشار یادداشت‌های دانشجویی به معنای تأیید تمامی محتوای آن توسط «خبرگزاری دانشجو» نیست و صرفاً منعکس کننده نظرات گروه‌ها و فعالین دانشجویی است.