لزوم توجه بیشتر به بودجه علمی کشور / دستورالعمل‌های اجرایی برای اهداف قطب‌های علمی تدوین شود

به گزارش خبرنگار دانشگاه خبرگزاری دانشجو، فرزانه کرمی_ آیین‌‍‌نامه‌ قطب‌های علمی نیز یکی از آیین‌نامه‌هایی محسوب می‌شود که وزارت علوم  برای اولین بار در سال ۷۹ به تدوین آن پرداخته و پس از به بار ننشستن آن بار‌ها و بار‌ها اصلاح شده است. اما از بخت بدش پس از گذشت ۲۱ سال هنوز نتوانسته به اهداف خود دست پیدا کند.    

به طوری که اگر سری به سایت دانشگاه‌ها بزنید شاهد خواهید بود که نه تنها فعالیت چشمگیری از آن‌ها وجود ندارد بلکه در بسیاری از موارد دانشگاه متولی در سایت خود به داشتن عنوان آن بسنده کرده و حتی حاضر به بروزرسانی اطلاعات آن نشده است.

بیشتر بخوانید

گمشده‌ای با عنوان قطب علمی در وزارت علوم / عدم شفافیت در ارائه دستاوردها یا بی‌تدبیری در ساماندهی؟

ساجدی: بودجه قطب‌های علمی با رسالت آن‌ها همخوانی ندارد / لزوم تغییر شیوه تشکیل قطب‌ها

غلامحسین‌زاده: ساختار جدید قطب‌های علمی واقع‌گرایانه نیست / وزارت علوم حمایت مالی و نظارتی نمی‌کند

دانشگاه تربیت مدرس با بیش از ده هزار دانشجو و قریب به ۷۰۰ عضو هیئت علمی یکی از دانشگاه‌های برتری محسوب می‌شود که با تصویب وزارت علوم در سال ۹۸ داری ۹ قطب علمی در رشته‌های «تحلیل داده‌های وابسته فضایی-زمانی، پروتئین و پروتئوم، مهندسی سیستم‌های سلامت، فناوری‌هایی نوین در فرآوری آبزیان، مدیریت تلفیقی آفات و بیماری‌های محصولات گلخانه‌ای، مطالعات زبان فارسی، متابولیت‌های دارویی گیاهی، سامانه‌های نوین احتراقی، بیوتکنولوژی صنعتی» است که اگر سری به سایت آن‌ها بزنید شاهد هیچ عملکردی نخواهید بود. به همین منظور به گفتگو با علی اصغر طالبی، دانشیار دانشگاه تربیت مدرس و عضو هیات مدیره آفات و بیماری‌‎های محصولات گلخانه‌ای دانشگاه تربیت مدرس پرداختیم تا با چالش‌های ایجاد شده برای قطب‌های علمی آگاه شویم.


وضعیت قطب‌های علمی کشور را چگونه ارزیابی می‌کنید؟


در حال حاضر بیش از ۱۵۰ قطب علمی مصوب وزارت علوم در زمینه‌های مختلف علمی شامل علوم پایه، فنی مهندسی، علوم انسانی، هنر، کشاورزی، منابع طبیعی و دامپزشکی در دانشگاه‌های کشور فعال هستند. مهمترین اهدافی که برای قطب‌های علمی در راستای سیاست‌های بالادستی نظام در حوزه علم و فناوری تعریف شده است مربوط به گسترش مرز‌های دانش با هدف ارتقاء جایگاه علمی کشور می‌شود.

کسب مرجعیت علمی و فناوری در زمینه‌های مختلف تخصصی، همچنین تقویت مطالعات میان رشته‌ای و فراهم کردن زمینه فعالیت‌های گروهی و بین رشته‌ای که متاسفانه اکنون به عنوان ضعف بزرگ کشور محسوب می‌شود از اهداف تشکیل قطب‌های علمی بوده است.

بنده اگر بخواهم منصفانه در مورد پیشرفت علمی کشور و جایگاه قطب‌های علمی نظر دهم باید عرض کنم که دانشگاه‌های ما در دو سه دهه اخیر در حد بودجه و امکاناتی که در اختیار داشته اند، تلاش و زحمات فراوانی کشیده اند، ولی هنوز به دلیل چالش‌هایی که وجود دارد با این اهدافی که به آن‌ها اشاره کردم فاصله بسیار زیادی داریم، زیرا به نظر می‌رسد اطلاعات دقیقی در مورد نقش قطب‌های علمی در پیشرفت علمی کشور در دسترس نیست و دستگاه‌های مسئول و به ویژه کمیسیون قطب‌های علمی که در وزارت علوم مستقر هستند باید دستورالعمل‌های اجرایی و علمی دقیقی برای نقش آفرینی قطب‌های علمی در پیشرفت علمی کشور تهیه کنند.

مهمترین چالشی که قطب‌های علمی با آن مواجه هستند، چیست؟


مهمترین مشکلی که قطب‌های علمی کشور با آن مواجه هستند ابتدا مربوط به بحث بودجه می‌شود، بودجه‌ای که در اختیار قطب‌های علمی قرار دارد بسیار ناچیز است. برداشت بنده از این موضوع این است که هنوز علم در کشور ما به رسمیت شناخته نشده است. علی رغم تاکیداتی که بار‌ها و بار‌ها رهبری در حمایت از دانشمندان و محققین کشور داشته اند، هیچ تحولی در این حوزه رخ نداده است. به طور مثال می‌توانیم به برنامه‌های توسعه کشوراشاره کنیم که پیش از این مقرر شده بود تا سال ۱۴۰۰ حدود ۳ تا ۴ درصد از بودجه کشور به امر تحقیق اختصاص پیدا کند، اما متاسفانه در هیچ دوره‌ای این بودجه حتی به یک درصد هم نرسید.


این در حالی است که در کشور‌های پیشرفته به عنوان مثل ژاپن، آمریکا، کره جنوبی و کشور‌های پیشرفته دیگر تقریبا حدود دو تا چهار درصد بودجه ناخالص ملی را به امر تحقیق اختصاص داده اند. به نظر بنده این مهمترین مشکلی است که دولت آینده نسبت به حل آن همت بگمارد. البته قوانین آن وجود دارد، اما باید در عمل تحقق پیدا کند.

موضوع دیگری که برای قطب‌های علمی خیلی اهمیت دارد بحث تجهیزات و امکانات پیشرفته است. همان طور که استحضار دارید پیشرفت علمی و تحقیقات در مرز دانش بستگی زیادی به تجهیزات مدرن دارد. متاسفانه بودجه‌ای که به صورت سالانه در اختیار قطب‌های علمی قرار داده می‌شود حتی در حد تعمیر یک دستگاه نیست.

همچنین با بودجه چند سال یک قطب علمی نیز این امکان وجود ندارد که بتوان یک دستگاه مورد نیاز برای تحقیقات پیشرفته را خریداری کرد؛ بنابراین ما چه طور انتظار داریم قطب‌های علمی بتوانند نقش برجسته‌ای در پیشرفت علمی کشور ایفا کنند.


آیا برای به دست آوردن بودجه به دنبال ارتباط با صنعت و پژوهشکده‌ها رفته اید؟ در این خصوص با چه مشکلاتی روبه رو هستید؟


متاسفانه از مهمترین چالش‌هایی که قطب‌های علمی با آن مواجه هستند مربوط به عدم ارتباط دستگاه‌های اجرایی با قطب‌های علمی در جهت رفع نیاز‌های خودشان است. این موضوع نشان می‌دهد که دستگاه‌های اجرایی هیچگاه از ظرفیت و توان قطب‌های علمی در جهت دست یابی به اهداف و وظایف خود استفاده نکرده اند.


اگر چه ارتباط دانشگاه با صنعت وضعیت بهتری دارد، اما متاسفانه در بخش کشاورزی ارتباط سیستمیک و دقیقی بین وزارت جهاد کشاورزی و دانشگاه‌ها شکل نگرفته است و این یک مشکل اساسی است که دستگاه‌های مسئول، مجلس شورای اسلامی و دستگاه‌های بالا دستی نظام باید در این خصوص تصمیم گیری کنند.

سوالی که در این خصوص وجود دارد این است که بالاخره مسئول تحقیق در حوزه کشاورزی دانشگاه‌ها هستند یا وزارت جهاد کشاورزی؟ وزارت جهاد کشاورزی عملا تحقیقات مورد نیاز خود را خود انجام می‌دهد و به همین دلیل احساس میکنند نیازی به دانشگاه‌ها ندارند و این موضوع مهمی است که باید نهایتا در مورد آن تصمیم گیری کرد.


به نظر بنده موضوع دیگر بحث آیین نامه‌ها و قوانین مرتبط با قطب‌های علمی است. به نظر میآید قوانین فعلی کامل نیستند، زیرا در این قوانین و آیین نامه‌ها انتظار ما از قطب‌های علمی در پیشرفت علمی کشور به صورت عملی و کاربردی به خوبی تعریف نشده است.

آیا دانشگاه در راستای حمایت از قطب‌های علمی فعالیتی انجام داده است؟


دانشگاه‌های ما هم در قبال قطب‌های علمی مسئولیت چندانی احساس نمی‌کنند به همین منظور در ارزیابی و حمایت از قطب‌های علمی نیز تلاشی صورت نمی‌گیرد. بخشی از این موضوع به دلیل ضعف قوانین و مقرراتی است که در آن‌ها مطالبه‌ای از دانشگاه‌ها برای نظارت و حمایت از قطب‌های علمی وجود ندارد. در حال حاضر دانشگاه‌ها خود را فقط رابط بین وزارت علوم و قطب‌ها می‌داند به طوری که فقط بودجه‌ای را که وزارت علوم به قطب‌های علمی اختصاص می‌دهد و به حساب دانشگاه واریز میکند، در اختیار قطب‌ها قرار می‌دهند.

با نگاهی به سایت دانشگاه تربیت مدرس و قطب علمی شما، شاهد هیچ فعالیتی نبوده ایم، آیا دلیل این عدم نمایش فعالیت ها، انجام نشدن فعالیتی در این قطب‌های علمی است؟

ایجاد سایت برای قطب‌های علمی یک موضوع تخصصی است و لازم است بستر لازم توسط دانشگاه‌ها ایجاد و اطلاعات لازم توسط قطب‌های علمی تکمیل شود. در حال حاضر بودجه قطب‌های علمی عموما به انجام پایان نامه‌های کارشناسی ارشد و دکتری در راستای اهداف قطب علمی اختصاص پیدا می‌کند. کار‌ها و تحقیقات خوبی در زمینه اهداف قطب انجام شده است، اما متاسفانه اطلاع رسانی خوبی در سایت دانشگاه رخ نداده است که امیدواریم به زودی این نقیصه را مرتفع کنیم.


با توجه به صحبت‌های شما دستگاه‌های اجرایی برای رفع نیاز‌های خود به قطب‌های علمی مراجعه نمی‌کنند. به نظر شما چگونه می‌توان این ارتباط را شکل داد؟


این یک مشکل تاریخی است، زیرا دستگاه‌های مسئول و نهاد‌های اجرایی خود را نیازمند به تحقیقات دانشگاهی نمی‌دانند. البته این موضوع به نگرش مدیران دستگاه‌های اجرایی نیز بستگی دارد و مدیران دستگاه‌های مختلف از این نظر با هم متفاوت هستند. اگر مدیران اجرایی در راستای وظایف و اختیاراتی که دارند از ظرفیت قطب‌های علمی استفاده کنند، در انجام وظایف و پیشبرد اهداف سازمانی خود موفق‌تر خواهند بود. متاسفانه نگاه مدیریتی در کشور یک نگاه روزمره است و مدیران اجرایی عموما دیدگاه و تفکر لازم برای استفاده از این ظرفیت‌ها را ندارند. این برداشت بنده است و روند تاریخی هم این را به خوبی نشان می‌دهد.


وزارت علوم برای افزایش ارتباط بین قطب‌های علمی و دستگاه‌های دیگر چه سازو کاری می‌تواند داشته باشد؟

حداقل انتظار بر این است که وزارت علوم برای زیرمجموعه‌های خود یعنی دانشگاه‌ها دستورالعمل‌هایی را تهیه کند و فعالیت‌ها و تحقیقات مرتبط با یک قطب علمی از طریق قطب علمی مربوطه هدایت و ساماندهی شود تا به این طریق از انجام کار‌های تکراری جلوگیری به عمل آید.

اگر چه بنده اعتقاد دارم که وزارت خانه‌های مختلف نیز می‌توانند با همکاری همدیگر کمیته‌هایی را تشکیل دهند و در زمینه‌های مختلف علوم با هم تبادل نظر و همکاری داشته باشند. در همین راستا می‌توان آیین نامه‌های بالادستی را میان وزارت خانه‌های مختلف تهیه و دستگاه‌های اجرایی و دانشگاه‌های تحت نظارت وزارت علوم را موظف به اجرای آن کرد. عدم هماهنگی در انجام تحقیقات بین دستگاه‌ها و وزارت خانه‌های مختلف همیشه وجود داشته است، ولی دستگاه‌های مختلف می‌توانند از طریق انعقاد تفاهم نامه، فعالیت‌های مرتبط با قطب‌های علمی را تحت حمایت قرار دهند.


در بخشی از صحبت‌های خود به عدم وجود کار‌های گروهی اشاره کردید. دلیل این عدم مشارکت و همکاری میان اعضای هیئت‌های علمی چیست؟

عدم تمایل به فعالیت گروهی یک ضعف تاریخی است که در همه زمینه‌های وجود دارد اگرچه در سال‌های اخیر نشانه‌ها و نمونه‌های موفقی از انجام فعالیت‌ها دانش بنیان گروهی مشاهده می‌شود که نتایج خوبی نیز به همراه داشته است. در زمینه قطب علمی که بنده مسئولیت آن را به عهده دارم همکاری تخصص‌های مختلف می‌تواند نتایج بسیار درخشان تری به همراه داشته باشد.

شما فرض کنید یک گلخانه می‌خواهد تاسیس شود این گلخانه نیاز به متخصص کشاورزی، متخصص سازه، متخصص برق، متخصص کامپیوتر دارد. این مثال به خوبی نشان می‌دهد یک شاخه علم اگر بخواهد پیشرفت کند حتما تخصص‌های مختلف باید در کنار هم قرار گیرند. این ضعف بزرگ کشورما است که متاسفانه هر متخصصی فکر میکند خودش به تنهایی در ایجاد اشتغال کارآفرینی موفق خواهد بود در حالی که این نگرش کاملا نادرست است. برای کارافرینی و اشتغال حتما باید تخصص‌های مختلف در کنار همدیگر قرار گیرند.

نظرتان درباره آیین نامه قطب‌های علمی چیست؟ آیا این آیین نامه نیازمند بازنگری است؟

آیین نامه‌ای که در حال حاضر وجود دارد بیشتر اهداف کلی را تعیین کرده است. برای این اهداف کلی دستورالعمل‌های اجرایی مورد نیاز است. قطب‌های علمی نیز به این موضوع تاکید دارند. اگر چه اساتید و دانشجویانی که در قطب‌های علمی فعالیت می‌کنند زحمت فراوانی می‌کشند و تحقیقات بسیار خوبی انجام می‌دهند، اما برای به ثمر رساندن و کاربردی کردن آن‌ها نیاز به دستورالعمل اجرایی برای همکاری همه بخش‌ها است.


نظرتان درباره روند تشکیل قطب‌های علمی بر اساس آیین نامه قطب‌های علمی چیست؟

برمبنای برنامه‌ها و سیاست‌های وزارت علوم در حال حاضر قطب‌های علمی در دانشگاه‌های مختلف ایجاد شده است. در حقیقت دانشگاه‌ها برمبنای ظرفیت‌های علمی، اعضای هیئت علمی و با توجه به سوابق علمی که دارند پیشنهاد قطب قطب علمی را به وزارت علوم ارسال می‌کنند و کمیسیون قطب‌های علمی مسئولیت تایید و یا عدم تایید آن‌ها را به عهده دارد.

این سوال پیش می‌آید که آیا قطب‌های علمی می‌توانند بهتر از این عمل کنند؟ پاسخ کوتاه این سئوال مثبت است و می‌توان بهتر عمل کرد. به نظر بنده وزارت علوم به جای اینکه قطب‌های علمی را به دانشگاه‌ها اختصاص دهد، می‌تواند قطب‌های علمی را به شاخه‌های علمی تخصیص دهد به طوری که چندین دانشگاه و عموم متخصصین آن شاخه علمی در یک قطب علمی مشارکت داشته باشند و هر قطب علمی به جای حضور حداقل ۷ نفر با حضور حداقل ۵۰ متخصص تشکیل شود. این روند بهتری است که نیازمند تغییر سیاست‌هایی است که در حال حاضر در وزارت علوم اجرا می‌شود.

اعتقاد بنده این است که نباید قطب‌های علمی به دانشگاه‌ها تخصیص داده شود بلکه باید به شاخه‌های علمی تخصیص یابد و دانشگاه‌های مختلف و با مشارکت متخصصین مؤسسات و مراکز تحقیقاتی سایر وزارتخانه‌ها و حتی نمایندگانی از دستگاه‌های اجرایی در آن شاخه علمی حضور داشته باشند به طوری که دانشگاه‌ها و همه نهاد‌های مرتبط در آن قطب علمی با یکدیگر همکاری و مشارکت کنند.

آیا وزارت علوم نظارتی بر عملکرد قطب‌های علمی دارد؟

وزارت علوم بر مبنای قوانین و سیاست‌های مصوب، گزارش‌های سالانه قطب‌های علمی را مورد ارزیابی قرار می‌دهد و ادامه فعالیت قطب‌های علمی را تایید یا رد می‌کند. انتظار بر این است نظارت و همچنین حمایت بیشتری وجود داشته باشد. امیدواریم در آینده تحقق پیدا کند.

و نکته پایانی؛


مجلس و دولت آینده باید به افزایش بودجه علمی کشور توجه بیشتری داشته باشد. متاسفانه در تبلیغات کاندیدا‌های ریاست جمهوری در انتخابات ۱۴۰۰ موضوع پیشرفت علمی کشور آنچنان که شایسته است مورد توجه قرار نگرفت. حقیقتا بنده اعتقاد دارم رفع مهمترین مشکلاتی که امروزه کشور با آن مواجه است یعنی معیشت و اشتغال مردم از مسیر علم عبور می‌کند. قطب‌های علمی و شرکت‌های دانش بنیان اگر مورد حمایت قرار گیرند می‌توانند به رفع مشکلات معیشت و اشتغال کمک کنند.

بنده اکنون مسئول قطب علمی آفات و بیماری‌های محصولات گلخانه‌ای هستم. در حال حاضر ۳۰ هزار دانش آموخته کشاورزی بیکار و حدود دوازده هزار هکتار گلخانه در کشور وجود دارد که برمبنای سیاست‌های مصوب وزارت جهاد کشاورزی قرار است تا سال ۱۴۰۴ یعنی ۴ سال دیگر به حدود ۵۰ هزار هکتار برسد.


اگر فقط در همین زمینه که بخش کوچکی از ظرفیت‌های عظیم کشور ما است، برای هر هکتار یک دانش آموخته کشاورزی به کار اشتغال پیدا کند، موضوع اشتغال دانش آموختگان بخش کشاورزی مرتفع خواهد شد؛ بنابراین ما تاکید می‌کنیم که قطب‌های علمی و دانشکده‌های کشاورزی بیشتر مورد توجه دستگاه‌های مسئول به ویژه وزارت جهاد کشاورزی قرار گیرند و از این ظرفیت بخوبی استفاده شود.


در دو سه سال اخیر بیماری کرونا و عدم حضور دانشجویان روند پیشرفت علمی کشور را تا حدی با نقصان مواجه کرده است و به خوبی نشان می‌دهد بخش اعظم پیشرفت علمی کشور مدیون تلاش دانشجویان بویژه دانشجویان تحصیلات تکمیلی است. دانشجویان عزیز ما رکن اصلی پیشرفت علمی کشور هستند. امیدوارم هر چه زودتر کرونا پایان یابد و روند پیشرفت علمی کشور در دولت آینده سرعت بیشتری گیرد.